Kun je het hebben over ‘makkelijke’ en ‘moeilijke’ zen? Misschien wel. Als ‘moeilijk’ citeerde ik onlangs in een praatje enkele quotes van Dürckheim, vertaald uit het Duits. Geleerde verhandelingen over wat zen is. Het was erg slecht vertaald, maar dat was toch niet het enige, denk ik. Als ‘makkelijk’ citeerde ik Yuanwu’s Vogelnest-monnik die op de vraag waar het allemaal om draait, antwoordde: Doe geen kwaad, beoefen het goede. Klinkt simpel, maar alsof dat ‘makkelijk’ is …
Je kunt het ook nog anders benaderen: Diezelfde Yuanwu zei ooit dat je beter het levende woord van zen kunt bestuderen dan het dode. Het dode woord is het conceptuele en staat in boeken, artikelen, soetra’s, etc. Het levende woord is het leven zelf. Daar gebeurt ‘het’. Overigens kunnen boeken, artikelen en soetra’s natuurlijk inspireren en bijdragen aan besef en begrip. Dus dienen ze in die gevallen in feite het gewone leven. Waar het om gaat is: blijf niet hangen in het conceptuele. Dat is de dood in de pot.
Zojuist is er een boekje verschenen van mijn collega Willem Scheepers die in 65 korte stukjes, alles wat er over zen te zeggen valt terugbuigt naar het gewone leven. Ik schreef er onlangs een column over. In zijn boek staat een stukje in dat gaat over de vraag: Een nobel of edel leven…..kan dat nog? Dat refereert aan de Vier edele waarheden, waarmee de Boeddha zijn leringen begint. Net als de uitspraak ‘Doe geen kwaad, beoefen het goede’, lijken de vier edele waarheden via het achtvoudige pad voornamelijk een ethisch appel in te luiden. Het is evenwel de vraag of dat ‘alles’ is.
Op de site van Boeddhakids vind je een simpele tekst over de vier edele waarheden:
- Leven is lijden. Niemand kan altijd gelukkig, tevreden en gezond zijn. Het komt altijd wel een keer voor dat we verdrietig, boos of ziek zijn, of erg twijfelen.
- We lijden omdat we altijd maar willen “hebben”.
- Je kunt dit gevoel van “willen hebben” laten ophouden. Dat heet verlichting.
- Er is een manier, een weg, die naar verlichting leidt, waar het “willen hebben” stopt. Deze weg noemde Boeddha het nobele 8-voudige pad.
Valt misschien wel wat op af te dingen, maar het is leuk geformuleerd. Op Wikipedia begint het achtvoudige pad als de weg om het lijden op te heffen zoals in punt vier van de edele waarheden genoemd, als volgt:
juist begrip / juiste inzicht (pali: samma ditthi)
1 Begrijpen wat lijden is (dukkhe ñana).
2 De oorzaak van lijden begrijpen (dukkhasamudaye ñana).
3 De opheffing van lijden begrijpen (dukkhanirodhe ñana).
4 Het pad begrijpen dat leidt naar de opheffing van lijden (dukkhanirodhagaminipatipadaya ñana).
Steeds maar weer ‘begrijpen’. Wat is dat ‘begrijpen’ nu precies? Is dat nu juist weer een hele cognitieve denkhoofd-benadering? Ik ‘denk’ het niet. Begrijpen is in de eerste plaats zien, het inzicht, waar de Boeddha het ook vaak over heeft. Maar daarmee zijn we er nog niet. Op een oud papiertje in mijn jaszak vond ik eens een door mij neergekrabbelde tekst die ik kennelijk eens ergens had opgeschreven: ‘Als je begrijpt zie je nog niet, als je ziet begrijp je nog niet’. Hij schijnt van Johan Cruijff te zijn. Begrijpen is een proces: zien, herkennen, erkennen, het er laten zijn en aanvaarden. Ik heb dit rijtje al vaak gebruikt als het gaat om het zien van onze eigen hechtingen. Het gaat bij begrijpen om: indalen, absorberen, vertrouwd raken en maken, bewust worden, beseffen, toelaten.
Je vindt dat ook terug in dat verhaaltje over edel en nobel leven van Willem Scheepers. Hij vertelt daarin over David Brazier, een collega die in Frankrijk een zengemeenschap leidt en die ooit bij hem op bezoek was.
De vier zogenoemde edele waarheden van Boeddha geven aanwijzingen voor het kunnen leven van een nobel, edel leven. Om de harde feiten van ons leven en onze – soms heftige – reacties daarop, aan te kunnen gaan zonder onszelf al teveel uit het veld te laten slaan. Uiteindelijk zelfs om dit leven niet alleen aan te kunnen en durven, maar om het ook als zodanig te kunnen waarderen. Werkelijk zien dat dit onze menselijke conditie is en dat die waardig geleefd kan worden.
Normaal gesproken blijven we hangen in de eerste twee feiten: lijden en onze reactie erop. Daarom de derde ‘edele’ waarheid: die van het kunnen hanteren van het vuur van onze emotionele reacties op pijn, tegenslag en lijden in het algemeen. Als dat meer en meer gaat lukken, mondt dit uit in de vierde waarheid: het achtvoudig pad, als de uitkomst voor een edel en vervullend leven. Ziehier in een notendop de visie van David Brazier op de vier edele waarheden.
Zie je wat hier gebeurt? We kunnen uit het reactieve (patroonmatige) treden door inzicht, door te zien, te begrijpen. We hoeven niet te blijven hangen in onze patronen, die gewoonlijk onze (gerieflijke?) privé gevangenis vormen. We zijn erg gehecht aan die patronen en die vorm van lijden. Die werkelijk zien zoals ze zijn is de ingang om vrij te worden. Ik vertelde als voorbeeld mijn verhaal over een collega journalist die mij vroeger wel eens ‘doodzweeg’. Hij deed dat eens vlak voor een vakantie en ik heb door maar in die gekwetstheid te blijven hangen, ook de vakantie van mijn vrouw en kinderen verpest. Zo gehecht kunnen wij zijn aan wat ons leed berokkent. Dat is ons hechten, ons ‘willen hebben’. Dat kan zich manifesteren in allerlei vormen: Gelijk, geld, drank, eten, wrok, rechtvaardiging, schuld, gekwetstheid etc etc.
Je overgeven aan het leven zoals het is en daarbij zo helder mogelijk zien wat er te zien valt, ook en vooral onze eigen lijdenspatronen, levert zoveel klaarheid op, dat je als het ware vanzelf in het achtvoudige pad valt. Het achtvoudige pad is dan ‘omgevormd’ van een morele opdracht tot een logische slotsom. Het leven zelf zet je op het achtvoudige pad. Laat het gewone leven, d.w.z. jouw gewone leven je de weg wijzen. Scherp en helder zien is de enige voorwaarde. Met de opperste eerlijkheid naar jezelf. Wie zo het levende woord van zen volgt, zal ‘vanzelf’ ‘het goede’ trachten te beoefenen en de bedoeling hebben ‘het kwade’ achterwege te laten, wat dat ook is…….. Want dat is ook zoiets! Je kunt hier natuurlijk het niet hebben van de vrije wil op loslaten, zoals elders in het BD veelvuldig gebeurt; laat bijvoorbeeld Hans van Dam maar schuiven. Het enige wat daarbij uiteindelijk en ondanks alles voor mij overeind blijft is: het doet ertoe wat je doet.
