Bay Hagebeek – van vipassana naar zen

‘Ons menselijk systeem staat vanuit zichzelf nooit stil, het is ontworpen om te veranderen en te ontwikkelen. Helemaal stil is het daardoor nergens. Waar zijn we dan naar op zoek als we de stilte in meditatie trachten te vinden?

Het woord ‘stil’ staat in de Van Dale omschreven als ‘afwezigheid van geluid of beweging’. Ik vat dit begrip in de context van meditatie dan ook op als ‘afwezigheid van geluid of beweging in de geest’. Meditatie werkt verstillend omdat je oefent in het zoveel mogelijk neutraal observeren van de beweging in je geest en je lichaam. Een loopmeditatie veroorzaakt wel daadwerkelijk geluid en beweging, maar het ritme van het lopen zorgt uiteindelijk voor minder reuring in de geest.

Vipassana als redding

Toen ik 15 jaar geleden startte met meditatie, ondervond ik veel last van angstgevoelens die ik had opgelopen in een langdurige ongezonde relatie. Ik was met name op zoek naar rust en veiligheid. Die vond ik bij vipassana meditatie. Vipassana of inzichtsmeditatie gebruikt de Satipatthana sutta als leidraad voor persoonlijk inzicht en bevrijding van lijden. Deze soetra is een belangrijke tekst van de Boeddha over vier gebieden of ‘dhamma’s’ waarop je als mens je aandacht kunt richten: de geest, gevoelens, het lichaam en mentale objecten. Via die theorie leerde ik begrijpen welke beweging er gaande was in mijn geest als ik angst voelde. Als gevolg van dit begrip leerde ik mij beter tot mijn geest te verhouden en durfde ik niet heilzame gedachten en overtuigingen stukje bij beetje los te laten.

Dat werkte altijd maar tijdelijk. Steeds opnieuw oefenen bleek nodig, totdat ook in mijn beoefening meer ritme kwam. Ik kon mij toen niet voorstellen dat ik ooit bij een andere sangha zou gaan mediteren, laat staan zou overstappen naar de ‘zennies’. Vipassana was mijn redding in mijn grootste geestelijke nood en ik hechtte mij daaraan. Tja… ik ben ook maar mens.

Van vipassana naar zen

Toch verruilde ik in mei 2022 als meditatieleraar die ene stroming in het boeddhisme voor de andere. Zen betekent zoiets als ‘alomvattende concentratie of meditatie’ en is onlosmakelijk verbonden met het zenboeddhisme: de stroming die de nadruk legt op meditatie, aandacht en gemeenschap – het grotere geheel waar je als zenbeoefenaar deel van uitmaakt. Dick Verstegen, meditatieleraar van Zen Centrum Nijmegen, interviewde mij in een filmpje om mijn overstap als nieuwe meditatieleraar naar zijn sangha wat luister bij te zetten. Ik hoorde mijzelf daarin zeggen dat ik een ‘hokjesverhuizer’ ben waarmee ik mijn keuze onderbouwde.

https://youtu.be/urBNSQnlnTs

Van zen naar vipassana

Doshin Houtman, meditatieleraar van sangha Inzicht en Bevrijding in Tilburg, maakte twintig jaar geleden dezelfde overstap maar dan andersom: van zen naar vipassana. Zij ervoer dit, net zomin als ik, als een lineaire ontwikkeling en combineert nog steeds zen- en vipassana-technieken.

“Je kunt niet spreken over dé zen of dé vipassana,” vindt Houtman. “Hoe de beoefening wordt ingevuld, hangt sterk af van de sangha waarin je terechtkomt. In zen is de manier waarop je de dingen doet ook deel van de oefening, dan gaat het over ‘vorm’. We besteden bijvoorbeeld ook aandacht aan de manier waarop we de gordijnen hangen. In vipassana zie je dat veel minder.”

“In mijn ervaring is vipassana veel meer naar binnen gericht en je hebt veel meer ruimte om je eigen loopmeditatie vorm te geven,” vervolgt ze. “Daarbij wordt soms wel een beetje voorbij gegaan aan het idee dat je onderdeel uitmaakt van het grotere geheel, wat in zen juist weer zo belangrijk is. Sommige vipassanascholen doen alles heel langzaam. Dan zit iedereen voor het eten en dan komt er nog iemand heel langzaam voetje voor voetje binnen. Bij zen zouden ze je er in zo’n geval allang bij geroepen hebben. Hoe jij je gedraagt, heeft veel invloed op je omgeving. Ben je daarvan bewust: dat vind ik het mooie aan zen.

Uiteindelijk zijn die verschillende stromingen ook maar hokjes. In mijn ervaring is het juist ontzettend leuk en verrijkend voor een sangha als je zen ingaat met een vipassana-achtergrond of andersom. Ik zie het zelf niet zo, maar mensen die bij mij vipassana-onderricht of retraites volgen, zeggen wel dat ze aan mijn manier van omgaan met de dharma merken dat ik ook in zen ben getraind.”

Ikzelf maak deze meditatieve overstap nu heel bewust. Mijn keuzes zijn nooit impulsief. Anderen zien niet wat voor contemplatie daaraan voorafgaat. Mijn levensloop roept daardoor nogal eens ongevraagd commentaar op. Alsof ik niet tevreden zou zijn met wat ik heb of ben.

De mens houdt niet van verandering: verandering creëert onveiligheid. Ik vermoed daarom dat mensen een bepaalde mate van onveranderlijkheid gelijkstellen aan een sterke mentale stabiliteit. En misschien doe ik dat zelf ook wel, want waarom zeg ik zo stellig dat ik een hokjesverhuizer ben? En waarom ben ik eigenlijk bezig met hokjes terwijl ik van mening ben dat al die hokjes de samenleving minder toegankelijk en meer individualistisch maken? Ik vraag mij af wat de waarde ervan is in mijn leven. Kan ik zonder hokjes leven of dienen ze een doel?

Gendertransitie

Dat ik mijzelf nu de vrijheid gun om te veranderen, heeft voor een groot deel te maken met mijn gendertransitie. Ook hier past mijn zelf bedachte term ‘hokjesverhuizer’ wel. Gendertransitie is een proces dat niet in een rechte lijn verloopt. Zo categoriseerde ik mij eerder als niet-vrouw, daarna als non-binair en nu als man. Doordat mijn lichaam en geest als gevolg van gesprekken en hormoonbehandeling nu meer samenvallen, ervaar ik op twee derde van mijn leven eindelijk een basale stevigheid. Het gevoel dat ik op mijzelf kan vertrouwen. Dat lukte eerder maar deels, vooral dankzij meditatie. En dat maakt van mijn gendertransitie ook een spirituele weg.

Een X in je paspoort

In maart 2021 kreeg ik – na acht maanden juridisch gedoe – als vijfde Nederlander een X toegekend als aanduiding van mijn genderidentiteit , samen met mijn gewijzigde voornamen. De Nederlandse rockartiest, acteur en presentator Raven van Dorst doorliep dit jaar eenzelfde proces, waar veel publieke aandacht voor is.

Vanwege corona stelde de rechtszaak niet zoveel voor. Ik deed in samenwerking met mijn advocaat alles per mail en daarna was het wachten op de uitspraak. De grootste druk ervaarde ik door de hoeveelheid materiaal die ik aan moest leveren om mijn X te onderbouwen. Het blijft vreemd om tegenover volslagen vreemden te vertellen waarom ik vind dat er van de wet moet worden afgeweken. Toch ervaarde ik het al met al als een interessant proces. In mijn lichaam voel ik mij man en in mijn hart voel ik mij X. Twee verschillende hokjes die voor velen wellicht niet samen kunnen vallen.

Paspoort X – Een niet erkend hokje

Soms wordt gedacht dat een X staat voor ‘niks’, geen categorie. Dat klopt niet, het is gewoon een derde hokje, naast V en M. Het is in het dagelijks leven niet per se gemakkelijk om met deze letter in je paspoort rond te lopen. Op mijn geboorteakte sta ik nu geregistreerd als ‘onbekend’ omdat de X op dit moment als administratieve optie naast V en M nog niet voorkomt. De systemen in Nederland zijn hier nog niet op ingericht, die selecteren enkel op V of M. Een zorgsysteem associeert ‘onbekend’ met ‘niet bestaand’. Zo kom ik als X-persoon niet tevoorschijn in systemen van verzekeringsinstanties, ziekenhuizen en andere instanties die hun informatie over mij uit de Basisregistratie Personen (BRP) halen. Ik behoor met mijn X dus tot een hokje dat officieel nog niet als hokje erkend wordt. Een moeilijke situatie. Ondanks dit ongemak behoud ik mijn X. Deze vormt een mooie verbinding tussen mijn vroegere leven als V en mijn huidige leven als M.

Verbondenheid vanuit eigenheid

Ik merk op allerlei fronten dat mijn leven zonder hokjes niet kan bestaan. Ik wil mijzelf niet ontkennen in mijn vroegere hoedanigheid in het hokje V. Net zoals ik dat ook niet wil voor mijn eerdere meditatie-ervaring onder de naam vipassana.

Net als Doshin Houtman ervaar ik het als een verrijking dat ik deze twee meditatiestromingen nu kan en mag verenigen. En het grappige is: nu ik mijn eigen gendervakje duidelijk heb gemaakt, durf ik hokjes in het algemeen beter los te laten. Ik durf als individu meer op te gaan in een sangha, een groter geheel, omdat ik vanuit mijn stevige eigenheid verbondenheid kan voelen. Dat aan ieder proces in eerste instantie namen gekoppeld moeten worden, snap ik en accepteer ik nu beter. Namen zijn geen vaststaand feit, ze geven enkel vorm aan mijn natuurlijke beweging.’