Wanneer is er sprake van racisme, fascisme, genocide?
Wanneer mag je iemand fascist of racist noemen? Of wanneer is er voldoende reden om te zeggen dat een staat genocide pleegt? Voor de hand liggend antwoord: hangt af van de definitie. Inderdaad, maar daar zit nu net het probleem.
Impasse
Dat er over de begrippen fascisme, racisme en genocide veel discussie is, geeft al aan dat mensen ijverige betekenisgevers zijn. Bovendien wegen belangen mee. Het basisidee is weliswaar dat de definitie in het gezaghebbende woordenboek of in het wetboek maatgevend is. Maar dat betekent niet dat de discussie dan voorbij is.
Voor de persoon of de regering die dat ene etiket liever niet opgeplakt krijgt, is tegenspraak een noodzaak. Men hanteert een particuliere versie van het omstreden begrip, eventueel met steun van een ingehuurde deskundige. Uiteraard zorgt de eigen variant voor vrijspraak. De daarop volgende discussie levert een vracht aan definities op, eentje per politieke bubbel. Er ontstaat een definitie-impasse.
Grensgevallen
Dat er twijfelgevallen zijn, maken spraakmakers duidelijk die een dubieuze uitlating beginnen met de verzekering ‘ik ben geen racist / fascist hoor, maar ik vind wel dat…’. Zo iemand sluit vaak af met de retorische vraag ‘Mag ik dat zeggen?’, als een erkenning dat het standpunt afwijkt en dus permissie nodig heeft, maar gezegd mag of zelfs moet worden. Een bijsluiter met een definitie ontbreekt meestal.
De definitie-impasse ontstaat ook doordat de beschuldigde gebruik maakt van het feit dat de eigen positie zelden gehoorzaamt aan de totale set kenmerken die hoort bij de definitie die de tegenpartij hanteert. Er ontbreekt bijvoorbeeld één kenmerk uit die definitie, zoals bij genocide de expliciete bedoeling of het aantal slachtoffers. Valt die casus dan nog onder dat begrip? Op die manier lukt het mensen en staten zich vrij te pleiten van fascisme, racisme en genocide.
Familiegelijkenis
De filosoof Ludwig Wittgenstein (1889-1951) bedacht een uitweg uit de definitie-impasse. Hij populariseerde het al langer circulerende begrip ‘familiegelijkenis’. Zoals kinderen uit eenzelfde gezin op elkaar kunnen lijken en toch duidelijk verschillen, zo zit het ook met concrete voorbeelden die per definitie onder één begrip worden gesorteerd. Voor het definiëren betekent dit dat je uit meer voorbeelden een lijstje met kenmerken destilleert, maar die hoeven niet allemaal in elk voorbeeld voor te komen. Niettemin is er sprake van frappante gelijkenis. Als niet alle kenmerken in een concreet geval hoeven voor te komen, vallen grensgevallen ook onder een begrip en worden die toch meegenomen.
Winst
Ogenschijnlijk maakt het idee van de familiegelijkenis de discussie complexer, want bij elk begrip hoort het voorbehoud dat er een rand mee komt van grensgevallen. De winst is dat de discussie over een term in een ruimer kader komt te staan. Iedereen die een definitie hanteert moet gezien worden als slechts één van de vele betekenisgevers. Verdedigend definiëren door dat ene compromitterende kenmerk van de eigen situatie buiten de definitie te houden, is dan niet meer mogelijk. De discussie is nooit af. Bovendien draagt de actualiteit steeds nieuwe voorbeelden aan. Zijn Poetin en Trump fascisten? Is Faber racist? Pleegt Israël genocide?
Kernwaarden
Wittgenstein helpt ons op weg naar een betere wereld. Het idee van de familiegelijkenis maakt ons alert, vooral als kernwaarden in het geding zijn, zoals bij fascisme, racisme en genocide. Het is niet nodig dat een situatie eerst alle kenmerken moet vertonen voordat alarm geslagen wordt. Ook al lijkt de discussie eindeloos, de onderliggende waarden zijn doorslaggevend. Schending van waarden als medemenselijkheid en mededogen kan al vroeg gesignaleerd worden. Dan kan altijd nog gekeken worden, door een rechter of in grondig onderzoek, of een beschuldiging terecht is. Maar veel ellende kan worden voorkomen.
Definities oefenen
Autocratie, terrorisme, gender, migrant, elite, vervuiling, crisis.
