• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Veertiende jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Jana Verboom
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Columns » Vrijheid

Vrijheid

14 januari 2015 door Edel Maex

De vrije wil staat weer volop in de belangstelling. Dat is natuurlijk al enkele eeuwen zo, maar de neurowetenschappen geven het debat weer een nieuwe kleur. William James, de grondlegger van de westerse psychologie, stelde het probleem al in 1890 in zijn Principles of Psychology met de ‘automaton theory’. Als ons ervaren en handelen door onze hersenen bepaald worden, hoe kan het bewustzijn daar dan invloed op uitoefenen? Ondertussen weten we veel meer over de hersenen en is het geen louter principiële kwestie meer. Er is bij voorbeeld aangetoond dat een beweging al in onze hersenen is ingezet nog voor we ons ervan bewust zijn. Hoe kan er dan nog sprake zijn van een vrije wil?

Een van de pleitbezorgers van deze visie is Sam Harris. Het is ook in zijn kringen controversieel. Toen ik destijds aan een katholieke universiteit psychologie studeerde gingen de eerste lessen over de vraag of een wetenschappelijke studie naar de determinanten van gedrag wel compatibel was met het geloof in de vrije wil. Voor de radicale atheïsten die de vrijheid en autonomie van het individu hoog in het vaandel dragen is de vraag niet minder penibel.

Het misverstand zit er vooral in dat we in deze tijd van secularisering naar de wetenschap kijken voor absolute antwoorden op de grote zingevingsvragen, maar daar gaat de wetenschap niet over. Wetenschap is geen levensbeschouwing. Wetenschap creëert modellen van de werkelijkheid die ze toetst aan de hand van voorspellingen, hypotheses, die in onderzoek bevestigd of weerlegd kunnen worden. Wetenschap kan dus niet zomaar eender wat beweren. Zij is gebonden aan de strikte eis van voorspelbaarheid.

Stellen, zoals Sam Harris dat doet, dat de wetenschap bewezen heeft dat de vrije wil niet bestaat is als zeggen dat Euclides bewezen heeft dat twee evenwijdige lijnen elkaar niet snijden. (Als je schooltijd een vorig leven lijkt: Euclides bewijst dat niet. Het is een aanname, een axioma, nodig om meetkundige stellingen in zijn systeem te bewijzen.)

Op dezelfde manier zijn causaliteit en reductionisme aannames van de wetenschap. Nuttige aannames want de wetenschap blijkt bijzonder succesvol. Maar vanuit die aannames kan de wetenschap nooit iets anders dan causale relaties vinden. Dat betekent niet dat de wereld volledig gedetermineerd is. Dat betekent enkel dat de wereld benaderen als gedetermineerd, bruikbare resultaten oplevert. Het is een bruikbaar model. Net als een kaart van Antwerpen een bruikbaar model is, maar niet bewijst dat de stad plat is en opvouwbaar.

Dat wil niet zeggen dat we de bevindingen van de neurowetenschappen zomaar naast ons neer moeten leggen. Een populaire metafoor is onze hersenen te zien als een computer. Maar als onze hersenen een computer zijn, is het er een met verschillende processoren, met elk een andere architectuur, met een ander besturingssysteem, die allemaal autonoom functioneren, zonder centrale controller, met een heel beperkt vermogen om onderling data uit te wisselen en er is er maar één bij met een geluidskaart. De watchmaker moet inderdaad wel echt blind zijn om met zo een ontwerp voor de dag te komen.

Door de beperkte dataoverdracht komen we sommige dingen over onszelf maar te weten door ons eigen gedrag te observeren. Dit kan dramatische vormen aannemen. Het ogenblik dat iemand naast het dode lichaam van zijn geliefde staat die hij net in een vlaag van jaloezie vermoord heeft en het tot de andere hersenkernen begint door te dringen wat er gebeurd is, beseffen we hoe moeilijk het is om mens te zijn. Ook kunnen lieve en vriendelijke mensen in de juiste omstandigheden transformeren in een genocidaire bende en wreedheden begaan waarvan ze hun leven lang niet zullen begrijpen hoe ze daar ooit toe in staat geweest zijn.

We hebben bij dergelijke situaties geen enkel mededogen met de daders. We houden iemand als individu verantwoordelijk. We kunnen ook moeilijk een deel van iemand hersenen gevangenisstraf geven en de rest vrijuit laten gaan.

De bevindingen van de wetenschap correleren merkwaardig goed met een bevinding, die Sam Harris ook kent, uit de boeddhistische meditatiepraktijk, namelijk dat er in mezelf geen zelf te vinden is. En als er al geen zelf is, hoe zou dat zelf dat niet eens bestaat over een vrije wil kunnen beschikken? Eigenlijk gaat het boek van Sam Harris meer over niet-zelf dan over de vrije wil. Met dat besef is het niet verwonderlijk dat zijn betoog uitdraait op een pleidooi voor mededogen.

We creëren ons een illusie van eenheid die er in werkelijkheid niet is, niet in onze hersenen maar evenmin in onze ervaring. Als er één (veilige) plaats is waar dat duidelijk wordt, is het op ons meditatiekussen. Mediteren is een ontluisterend proces. Ik ben helemaal niet wie ik dacht te zijn. Erger nog: ‘ik’ ben helemaal niet.

Maar heeft iedere notie van vrije wil, in de wetenschap en in de dharma, voorgoed afgedaan? Toch niet. Zowel de wetenschap als het boeddhisme zijn daarvoor te pragmatisch. Uit het psychologisch onderzoek kennen we de termen ‘locus of control’ en meer recent ‘sense of agency’. Het gaat om de ervaring zelf aan het stuur te zitten van je gedrag en keuzes te kunnen maken.

Uit een studie bleek dat studenten die een betoog tegen het bestaan van vrije wil te lezen kregen, meer de neiging hadden om af te kijken op het examen. Sense of agency is belangrijk. Het heeft ethische consequenties. Het is wellicht een van de belangrijkste zaken die een kind te leren heeft, namelijk dat het invloed heeft op de wereld. Bij probleemjongeren zie je vaak dat ze zichzelf als slachtoffer ervaren en de wereld als vijandig. Iedereen is tegen hen. In vele gevallen is dat laatste nog waar ook. Als men hen zegt dat ze daar zelf iets kunnen aan doen, dan klinkt dat als een beschuldiging en niet als een bevestiging van competentie en eigenwaarde. Soms is overgaan tot gewelddadig gedrag de enige manier om nog enigszins een sense of agency terug te vinden.

Bewijst het onderzoek naar sense of agency dan dat de vrije wil wel bestaat? Helemaal niet. Het bewijst enkel dat een psychologisch model dat uitgaat van sense of agency bruikbare resultaten oplevert in het verklaren, voorspellen en remediëren van gedrag. (De neurowetenschap heeft ondertussen sense of agency in de parietale cortex weten te lokaliseren.)

In het boeddhisme vinden we geen expliciete uitwerking van de vrije wil. De Boeddha zou de hele discussie wellicht afdoen al heilloos. Hij wees alle uiteindelijkheidsvragen systematisch af omdat ze geen bijdrage leverden aan het opheffen van lijden. De boeddhistische term die het dichtst bij de notie vrije wil komt is waarschijnlijk karma. Karma betekent gedrag en bij uitbreiding de gevolgen van gedrag. Voor de Boeddha ben je wat je doet. Een mens is ‘eigenaar en erfgenaam van zijn gedrag’.

In de Palicanon zie je dat de Boeddha er van uitgaat dat mensen daar keuze in hebben. De Boeddha beseft heel goed dat dat geen sinecure is. Soms zijn we als ‘een zwakke man die door twee sterke mannen meegesleurd wordt om in een put met gloeiende kolen gegooid te worden’. De ‘twee sterke mannen’ hier, zijn een beeld voor de klesha’s, begeerte, afkeer en verlangen, die als een vergif ons onze vrijheid ontnemen en meesleuren in wat we niet willen. (De neurowetenschap zou dat het ‘reward system’ noemen.) Nibbana is niets anders dan de bevrijding van die dwang.

Meditatie is weer een uitstekend experimenteel terrein. Je zit op je kussen en je neemt je voor je adem te volgen. Enkele seconden later ben je verzonken in dagdromen. Inderdaad, je hebt geen vat op het ogenblik van afgeleid zijn. Je controle zit in het moment waarop je je realiseert dat je afgeleid bent. Dan heb je de keuze: in je dagdroom blijven of terugkeren naar je adem. Die keuze heb ik alleen in dit ogenblik. Ik kan niet gisteren en niet morgen kiezen, alleen nu.

Terugkeren naar de ademhaling is het simpelste van het simpelste, maar hetzelfde geldt voor ieder keuzemoment in ons leven. Daarom cultiveren we onze geest om niet bevangen door begeerte, afkeer en verwarring, en niet beneveld die keuzevrijheid te bewaren en geen lijden te creëren.

De neurowetenschap zit niet stil en heeft ondertussen ontdekt dat meditatie de prefrontale cortex traint. Met andere woorden: geen enkel van deze argumenten is opgewassen tegen het betoog van Sam Harris dat de vrije wil uiteindelijk een illusie is en dat het allemaal door onze hersenwerking causaal bepaald is. Maar hier gaat het niet om uitendelijkheidsvragen maar over de ervaren realiteit, en dat is dat geen enkele van zijn argumenten mij mijn ‘sense of agency’ kan ontnemen. Gelukkig maar.

Er is nog een heel andere vorm van vrijheid en dat is de vrijheid van de kunstenaar. Panamarenko bouwde als kunstenaar vreemde ruimteschepen. Hij voegde er bizarre berekeningen en schetsen aan toe, als een moderne Leonardo Da Vinci.

Een fysicus aan MIT nam ooit de moeite om het werk van Panamarenko te onderzoeken en zijn berekingen na te kijken. Hij kwam tot de vernietigende conclusie dat hij een ‘crackpot’ was met een gebrek aan respect voor de wetenschap. Panamarenko noemde sommige wetenschappers ‘droogkloten’ met gebrek aan fantasie.

Er is een tijd geweest dat men van kunst verwachtte dat ze schoonheid voortbracht. In deze postmoderne tijd wordt soms gezegd dat kunst niet mooi maar transgressief moet zijn. Dat wil zeggen, ze moet buiten de gewone kaders, de geplogenheden, de verwachtingen, de taboes treden. Kunst voert ons terug van de zekerheid naar de verwondering. Wellicht was in de middeleeuwen schoonheid transgressief. Maar in een wereld waar de stoel en de tafel en het koffiezetapparaat design zijn, is schoonheid banaal geworden en toont kunst de zelfkant van de werkelijkheid.

De wetenschap zit met handen en voeten geketend aan de strikte eis van voorspelbaarheid. Het moet werken. Kunst kan zich een vrijheid veroorloven die de wetenschap niet heeft. Frank Zappa zei ooit dat het enige wat kunst definieert, de kader is. Binnen die kader geldt de totale vrijheid. Zappa’s motto was AAAFNRAA (Anything Anytime Anyplace For No Reason At All).

Het maakt voor de kunstenaar niet uit dat de neurowetenschap ondertussen de gebieden in de hersenen gevonden heeft die verantwoordelijk zijn voor kunst. Hij trekt zich niets aan van al die rationalisaties en al dat verbaal geweld. Al die ‘linkerhemisferische confabulaties’ (in de woorden van Sam Haris) kunnen hem zijn creativiteit niet ontnemen.

Er is nog een veel grotere vrijheid. Ik heb er geen goede woorden voor omdat ieder woord de vrijheid ervan aantast. Of het moeten woorden van de Hart Sutra zijn: ‘geen oog of oor, geen neus of tong, geen lichaam en geen geest … geen weg en ook geen inzicht, geen bereiken en geen niet-bereiken’. Krishnamurti schrijft hierover in zijn dagboek: ‘The total denial of the known is the essence of freedom’.

Het is de bereidheid om ieder weten, iedere zekerheid, ieder houvast, zelfs iedere notie van ik of niet-ik los te laten. Het is radicale openheid. Het is de meest radicale vrijheid. Waar kunst verwondering opwekt, is dit de rauwe verwondering zelve. Mystici in verschillende tradities hebben in verschillende woorden hierover geschreven, steeds beseffend dat ze het niet met woorden konden vatten.

In deze openheid doet zich een merkwaardig ervaringsfeit voor. Krishnamurti noemt het: ‘Love is the essence of this destruction’. Die radicale openheid is de bron van liefde en mededogen. Het is niet logisch, net zo min als de lichtsnelheid logisch is. Het is een waarneming, een observeerbaar feit. Dit brengt ons terug bij de algemeen menselijke ervaring van zelfloze liefde waar we in de vorige teisho mee begonnen zijn. Het is de essentie van onze meditatiepraktijk.

En, u raadt het al, de neurowetenschap heeft ondertussen …

LEVEN IN DE MAALSTROOM blog

Categorie: Boeddhisme, Columns, Edel Maex Tags: Edel Maex, keuzevrijheid, levensbeschouwing, meditatie, Sam Harris, vrije wil

Lees ook:

  1. Raken aan de grond der dingen
  2. Word je van meditatie beter?
  3. Edel Maex – ommekeer
  4. Word je van meditatie beter?

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Lees Interacties

Reacties

  1. Gonda zegt

    14 januari 2015 om 15:58

    Wat een mooi artikel ! Bedankt

    • Kees Moerbeek zegt

      14 januari 2015 om 17:37

      Ik heb ‘Free will’ van Sam Harris gelezen. De inhoud is ontnuchterend: vrije wil bestaat niet! Onze hersenen zijn eerst en vooral ingesteld op overleven.

      Hij zegt daarbij dat we morele wezens zijn. We hebben de capaciteit niet automatisch op onze impulsen te reageren. Er is dus een keuze.

  2. Jules Prast zegt

    14 januari 2015 om 20:55

    Je suggereert dat we de ervaringswijsheid van de Dharma uit de klauwen van Sam Harris’ rationalisme moeten redden. In zijn artikel ‘Killing the Buddha’ (Shambala Sun, maart 2006, pp. 73-75) is Sam Harris echter opmerkelijk positief over boeddhisme zolang dit maar niet de vorm aanneemt van religie. Harris lijkt religie gelijk te stellen aan dogmatisme en verzet zich tegen onverdraagzaamheid van waardensystemen die in religieus dogmatisme zijn gefundeerd. Ik heb zijn boeken verder niet gelezen en weet dus niet of het neurowetenschappelijke determinisme waarover jij schrijft naderhand zijn visie op boeddhisme heeft veranderd. In het genoemde artikel laat hij een niet-dogmatisch boeddhisme de ruimte voor de door jou bepleite vrijheid als ervaringswijsheid. Zie voor zijn artikel deze link: http://www.samharris.org/site/full_text/killing-the-buddha/

    • Kees Moerbeek zegt

      15 januari 2015 om 07:49

      Neen Jules, dat suggereer ik helemaal niet.

      Ik heb een aantal van zijn boeken wel gelezen en weet dat neurowetenschapper Harris juist zeer sympathiek t.o.v. het boeddhisme staat.

      Ik mag je aanraden ‘Free Will’ van Sam Harris te lezen. En neem ‘The End of Faith’ van hem daarna en passant ook even door.

      • Jules Prast zegt

        15 januari 2015 om 08:11

        Mijn reactie is niet aan jou gericht, Kees, maar aan Edel.

    • Edel Maex zegt

      15 januari 2015 om 11:29

      Maar Jules toch, dat suggereer ik helemaal niet. Overigens, nog veel interessanter dan het het artikel dat je noemt is het laatste boek van Sam Harris ‘Waking Up’, waar ik het in mijn vorige talk over had.
      Het is gewoon een heel boeiend debat.

      • Jules Prast zegt

        15 januari 2015 om 12:28

        OK, dank. Het misverstand komt, denk ik, door deze opeenvolging van zinnen:

        “Er is bij voorbeeld aangetoond dat een beweging al in onze hersenen is ingezet nog voor we ons ervan bewust zijn. Hoe kan er dan nog sprake zijn van een vrije wil?

        Een van de pleitbezorgers van deze visie is Sam Harris.”

        • Nic Schrijver zegt

          15 januari 2015 om 14:44

          Bij vechtsporters op hoog nivo is onderzocht dat ze al reageren nog vóór er een signaal is afgegeven iets te doen.
          Maar voor ze dit kunnen is er eerst veelvuldig geoefend.
          Ik denk dat de wil er wel moet zijn om telkens weer te oefenen en de technieken te beheersen. Net zoals gaan zitten op je kussen.
          Misschien dat er een gevoel is van geen vrije wil te hebben als je in een reflex reageert.
          Het is trouwens moeilijk aan te wijzen waar de ‘ vrije wil’ zich zou moeten bevinden.
          Leef je leven zou ik zeggen met of zonder vrije wil.

          • Jules Prast zegt

            15 januari 2015 om 15:24

            “Leef je leven zou ik zeggen met of zonder vrije wil.” > Een wijs advies!

  3. Jan Musho zegt

    15 januari 2015 om 15:39

    Leuke discussie. Is er naast de vrije wil ook zoiets als absolute vrijheid? Neen. De vrijheid van de een vindt zijn grens in de vrijheid van de ander. Het besef dat die grens flexibel is zou een ieder ertoe moeten aanzetten de ander onbevangen -maar wel met respect- te benaderen, waarmee de grens van de vrije wil is aangegeven.

    • Nic Schrijver zegt

      15 januari 2015 om 17:58

      Als je naast elkaar leeft zul je zeker grenzen kennen.
      Als je samenleeft kijk je wat nodig is in het samenleven dan zijn grenzen niet zo van belang.

      • Jan Musho zegt

        16 januari 2015 om 12:27

        Boeddha spreekt van ‘de juiste spraak’, het zich kunnen verplaatsen in de ander (om juist te kunnen reageren). ‘Grensoverschrijding’ (ook in spraak) in de goede zin van het woord, is niets meer of minder dan pure empathie, de wereld door de ogen van een ander bekijken. De ultieme vorm is het samenvallen, één worden met de ander. Inderdaad, gezamenlijk beleefde vrijheid is grenzeloze eenwording met… opstap daarvoor is de in mijn eerste bijdrage genoemde definitie.

Primaire Sidebar

Door:

Edel Maex

is psychiater, zenbeoefenaar en auteur. Leven in de maalstroom 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 10 februari 2025
    Zen Spirit studiegroep 'Het verborgen licht'-vanaf 10 februari 2025
  • 2 mei 2025
    Phowa Studieweek
  • 9 mei 2025
    Seminar Tenzin Wangyal Rinpoche
  • 12 mei 2025
    Maandagochtend meditatie in Amsterdam-West
  • 13 mei 2025
    Verdiepingsbijeenkomst Hand in hand met de Boeddha
  • 13 mei 2025
    Dinsdagavond op even weken samen mediteren in Almere Buiten
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Weet jij wat een anker is? Test jezelf!

    Hans van Dam - 2 mei 2025

    Deel 3 van een 5-delig dwaalgesprek over de mystieke roos.

    ‘Het leven zelf is zazen’

    Wim Schrever - 28 april 2025

    De grote tragedie hier in het Westen is dat we onze eigen spirituele traditie zo snel hebben opgegeven en met het badwater -de religie- ook het kind -de spiritualiteit- hebben weggegooid. Terwijl een mens fundamenteel nood heeft aan spiritualiteit, aan zingeving.

    Geschiedenis als wapen deel 1

    Kees Moerbeek - 20 april 2025

    President Vladimir Poetin zei in 2014: ‘Onze collectieve herinnering bepaalt onze cultuur, onze geschiedenis en onze tegenwoordige tijd. En onze toekomst zal worden gevormd aan de hand van onze historische ervaring.’ Hij is het zelf die actief deze herinnering en ervaringen vorm geeft en propageert. Ivo van de Wijdeven schrijft dat in de Sovjettijd er nog werd gegrapt dat het land een zekere toekomst had, maar een onvoorspelbaar verleden. Onder Poetin is Ruslands geschiedenis als in beton gegoten. Er is maar één historische waarheid en deze is verankerd in de grondwet en de Nationale Veiligheidsstrategie.

    Jaloerse goden te slim af – de geschiedenis de baas…?

    gastauteur - 13 april 2025

    Hongersnood in een hermetisch afgesloten kuststrook die onwillekeurig aan de vernietigingskampen van weleer doet denken, besmet met meer dan een zweem van genocide… Regeert Adolf Hitler over zijn graf heen? Want bestaat Israël niet bij diens gratie? Zou zonder die bittere nazi-erfenis Palestina als land van drie monotheïstische religies niet nog gewoon zo heten? Is de grond er niet vervloekt, juist door godsdiensten die, gevoed vanuit één fictieve bron, vervolgens als protestbeweging steeds in chronologische volgorde aan haar voorgangster ontspruiten, waarmee de kiem voor een eeuwigdurende vete om de absolute waarheid is gelegd? En claimt niet elk van deze broeder- of zusterstromingen dat stuk met hun aller bloed doordrenkte aarde, aanvankelijk voor Abrahams JHWH, vervolgens voor Jezus’ Vader en ten slotte voor Allah – drie godheden die, in verbitterde onderlinge jaloezie verwikkeld, strijden niet alleen om religieuze hegemonie, maar ook om de profane en politieke macht?

    Wat is quiëtisme?

    Hans van Dam - 27 maart 2025

    Over het stillen van de wil.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Het jaar 2025 – dag 129 – vrede en alle goeds
    • De dood van de paus
    • Seks: Joodse posities in Joods Museum Amsterdam
    • Paus Leo XIV – ‘help ook elkaar om bruggen te bouwen – met dialoog, met ontmoeting’
    • Aardbeving van magnitude 3,7 schokt Tibet

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.