Stel, je bent aan het mediteren, laten we zeggen in een zenweekeinde op de Noorder Poort, en je voet slaapt. Vervelend. Dan slaat de meditatieleider op het belletje. Ha, denk je, het einde van zazen. Als iemand zou vragen Wat hoorde je? dan zou je misschien antwoorden het belletje voor het einde van zazen of zelfs alleen maar het einde van zazen. Maar wat hoorde je nu écht?
Eigenlijk alleen maar tíííngggg….
Onmiddellijk zegt je geest: belletje.
En meteen, gezien de situatie: het einde van zazen.
In zen noemen we die drie stappen, die drie verschillende bewustzijnsmomenten, de drie nensi. Als er iets binnenkomt door één van de zintuigen, in dit voorbeeld via het gehoor, dan is er eerst een directe waarneming: tíííngggg. Dat noemen we de eerste nen. Vervolgens koppelt onze geest daar een concept aan. In het voorbeeld: belletje. Dat is de tweede nen.
En dan volgt een interpretatie: het einde van zazen. Dat is de derde nen. En daar kan dan nog een hele stroom van gedachten achteraan komen, hier bijvoorbeeld over die slapende voet, en of je niet beter een andere kussen kunt pakken en dat zo’n zenweekeinde toch wel zwaar is, enzovoort. Dat is allemaal gedachte-activiteit en valt allemaal onder de derde nen. Dat hele proces gaat zo snel, dat je die eerste twee nens vaak niet eens opmerkt.
Waarom is dat belangrijk? Ik kan naar buiten kijken en denken: boom. Maar in feite is iedere boom een individu. Elke boom is anders. Elk blad aan elke boom is anders. Het concept boom poetst die verschillen weg. Ik heb er een potentieel heel rijke ervaring mee platgeslagen.
Dat betekent niet dat concepten moeten worden afgeschaft: we hebben concepten nodig, al was het alleen al om met elkaar te communiceren. Bovendien, als we voortdurend alles in volle rijkdom ervoeren, zouden we worden overspoeld – dat kan ons brein niet aan.
Denken over concepten (de derde nen) hebben we ook nodig. Zen beoefenen betekent dan ook niet dat je probeert om voor altijd van die tweede en derde nens, van het benoemen en denken, af te komen.
Maar je leven wordt wel rijker als de ervaring niet altijd wordt platgeslagen, als je óók die eerste nen kunt ervaren. In meditatieretraites gebeurt dat vaak spontaan. Opeens is er alleen maar het horen van die tííííng, zonder een gedachte. Opeens is er alleen maar zien van de boom in al zijn uniekheid. Zen beoefenen kan je dat geven – eerst spontaan, bij toeval, maar op den duur leer je ook om daar bewust heen te gaan.
Jiun roshi noemt dat: het bevrijden van de eerste nen. In plaats van de eerste nen kun je ook zeggen directe waarneming, of directe ervaring.
Juist omdat zo’n directe waarneming vooraf gaat aan concepten, is die eigenlijk niet in woorden uit te drukken. Of soms toch wel – maar daar is een woordkunstenaar voor nodig: een dichter. Haiku is een dichtvorm die sterk verbonden is met zen, en dus zijn er veel haiku’s op basis van een directe waarneming. Maar het komt ook voor in poëzie van dichters die (voor zover ik weet) niets van meditatie of van zen afwisten.
In 1951 schreef Hans Andreus, toen vijfentwintig jaar, het gedicht Liggen in de zon (II)
Ik hoor het licht het zonlicht pizzicatoiii
de warmte spreekt weer tegen mijn gezicht
ik lig weer dat gaat zo maar niet dat gaat zo
ik lig weer monomaan weer monodwaas van licht.
Ik lig languit lig in mijn huid te zingen
lig zacht te zingen antwoord op het licht
lig dwaas zo dwaas niet buiten mensen dingen
te zingen van het licht dat om en op mij ligt.
Ik lig hier duidelijk zeer zuidelijk lig zonder
te weten hoe of wat ik lig alleen maar stil
ik weet alleen het licht van wonder boven wonder
ik weet alleen maar alles wat ik weten wil.
Dit is een verwoording van een directe ervaring. Héél even lijken de gedachten er doorheen te breken: dat gaat zo maar niet, meteen gevolgd door: dat gaat zo. Er is nog meer over dit gedicht te zeggen: hoe het zingt door het gebruik van de klinkers, hoe de eerste regels de totaliteit van de ervaring benadrukken door horen, zien en voelen te mengen, hoe de verbrokkelde taal de onzegbaarheid suggereert, hoe de bevrijdende werking in de laatste twee regels naar voren komt.
Ook in het korte gedicht De nachtegalen van J.C. Bloem, lees ik die directe waarneming:
Ik heb van ’t leven vrijwel niets verwacht,
’t geluk is nu eenmaal niet te achterhalen.
Wat geeft het? – In de koude voorjaarsnacht
Zingen de onsterfelijke nachtegalen
De eerste twee regels geven sombere gedachten weer over het leven (derde nen) – en dan breekt daar plotseling de directe ervaring doorheen van het zingen van de nachtegalen. Dit gedicht laat overigens ook andere lezingen toe – ik heb daar in een eerder nummer van ZenLeven al eens over geschreven (IV).
In de directe waarneming komen we zo dicht bij de werkelijkheid als mogelijk is. (V) Het benoemen van die waarneming en zeker het verder denken daarover voegen iets toe dat niet uit de werkelijkheid komt, maar uit onze geest. En nogmaals: dit is géén pleidooi om nooit na te denken. Het is een pleidooi om je er altijd bewust van te blijven, dat wat je denkt een constructie is van je geest. En dat is om meer dan één reden belangrijk.
Veel mensen hebben negatieve gedachten over zichzelf en lijden daaronder. Het is een belangrijke stap om die gedachten te zien als gedachten, en niet als de werkelijkheid, want dat is de eerste stap die je nodig hebt om zulke gedachtenpatronen te veranderen.
Maar er zijn ook andere redenen om gedachtenpatronen te willen veranderen. Het is mijn diepe wens om wijsheid en mededogen te ontwikkelen, maar in mijn hoofd tref ik regelmatig gedachten aan die wijs noch mededogend zijn.
En als derde kun je je realiseren dat elk wereldbeeld en elke mening een constructie is van de geest, geconditioneerd door een veelheid van factoren: tijd, cultuur, opvoeding, aanleg, temperament, vrienden, school en ga zo maar door. Het is je volste recht om sommige wereldbeelden en meningen af te wijzen, en zelfs om ertegen te ageren, maar minacht de mensen die ze koesteren niet en beschouw ze ook niet als je vijanden.
Juist omdat die derde nen niet de werkelijkheid is, kun je die, met geduldige en toegewijde beoefening, herprogrammeren. En dat is goed nieuws.
Siebe zegt
Volgens mij is ook elke directe waarneming een constructie van de geest. Of het nu is dat gras zich aan ons presenteert als groen of dat een vogel op een bepaalde manier zingt, of dat wij gebakken brood op een bepaalde manier ruiken, ook dat is allemaal eigenlijk niet zo direct maar ook een constructie. Een beleving of directe waarneming die op geconditioneerde wijze ontstaat.
Ook hier zit een interpretatie in. Alleen dat gebeurt onbewust. Het brein/geest complex interpreteert bepaalde ruwe zintuiglijk data en het resultaat nemen we waar.
Ik vind dit ook wel handig om te weten want het geeft eigenlijk ook aan dat er geen absolute waarheid of werkelijkheid zit in belevingen of directe waarnemingen. We beleven niet hoe iets werkelijk is. Maar iets presenteert zich zus en zo aan ons.
Directe waarneming gaat eigenlijk ook niet echt over werkelijkheid, maar over werkelijkheid-voor-ons, als mens, met onze zintuigen, ons brein, ons karma, ons lichaam, onze neigingen, onze geschiedenis, onze cognitie.
Boeddha’s leraren dachten hier anders over. Zij meenden dat met bepaalde belevingen in een bepaalde staat (2 hoogste vormloze jhanas) ze het ware zelf ontmoeten, het ultieme, de werkelijkheid. Maar wat je ook beleeft, heeft nooit die aard, want elke beleving ontstaat voorwaardelijk.