Als de overlever zwijgt

Over dementie, ontmanteling en het hart dat niet vergeet

Wat blijft er over van een mens wanneer het verhaal verdwijnt dat hem zijn hele leven heeft voortgedreven? Dementie confronteert ons met het uiteenvallen van dat verhaal — van controle, herinnering, identiteit. Maar misschien onthult juist dat verval iets anders: wat overblijft wanneer de overlever zwijgt en het hart het laatste woord krijgt.

Als de overlever zwijgt

We leven in een samenleving die ouderdom het liefst overbodig verklaart. Dementie wordt daarin gezien als het ultieme falen van het brein. Toch laat het ons misschien juist zien wie we werkelijk zijn — voorbij controle en prestatie — wanneer de interne overlever zwijgt en het authentieke kind in ons opnieuw zichtbaar wordt.

De overlever zwijgt steeds meer, omdat hij het verhaal verliest waarmee hij zich had geïdentificeerd. Dat verhaal stond het authentieke kind in ons lange tijd in de weg om eenvoudigweg te zijn.

We leven in een tijd die niet oud wíl worden. We poetsen, plannen en trainen tot het einde, alsof veroudering een technisch probleem is dat nog even opgelost kan worden. In dat verhaal is dementie het schrikbeeld: verlies van verstand, controle en zelfbeeld. Maar misschien vertelt dementie ook een ander verhaal — niet over aftakeling, maar over ontmanteling.

Psycho-gerontoloog Huub Buijssen zei: “Het hart wordt niet dement.”
Misschien brokkelt het denkende brein af, maar blijft het voelende hart open — soms zelfs meer dan ooit. Toch is dementie niet altijd een zachte ontrafeling. Soms is het een bruut proces van verlies, waarin samenhang verdwijnt en angst haar intrek neemt. Wat resteert is niet altijd puurheid, maar ook verwarring. En juist dan vraagt de mens niet om uitleg, maar om nabijheid.

De strateeg en de overlever

In ons werk onderscheiden we drie innerlijke delen: het authentieke kind, de strateeg en de volwassene.

Het authentieke kind is onze oorspronkelijke kern: open, gevoelig, nieuwsgierig en verbonden met het leven zoals het is.
De strateeg helpt dit kind te functioneren in de wereld. Hij observeert, past zich aan, maakt plannen en zoekt verbinding op een manier die zowel past bij de omgeving als bij het authentieke kind. Zolang er balans is, werken het authentieke kind en strateeg samen — spelen en presteren gaan hand in hand.

Maar wanneer stress of trauma te lang aanhoudt, verhardt de strateeg. Hij verliest zijn afstemming op het kind en verandert in de overlever: de beschermer die controle zoekt, gevoelens afschermt en alles probeert te managen om pijn te voorkomen. De volwassene — de innerlijke regisseur die reflecteert en nuanceert — raakt dan op de achtergrond als hij zich laat hypnotiseren door de overlever.

Bij dementie lijkt vooral die overlever te verzwakken. Zijn houvast aan controle, logica en planning brokkelt af. Daardoor verliest hij het verhaal waarmee hij zich had vereenzelvigd. Soms keert dan de strateeg even terug in zijn oorspronkelijke vorm: eenvoudig, open, afgestemd. Soms komt het kind zelf naar voren — ontwapenend, direct, maar ook kwetsbaar.

Wat zichtbaar wordt, is niet alleen zachtheid, maar vaak ook oude pijn die lang door de overlever werd vastgehouden. Want als controle wegvalt, spreekt het lichaam opnieuw.

Voor begeleiders vraagt dit een andere houding: niet bestrijden, maar verstaan. Niet corrigeren, maar troosten. Soms is nabijheid het enige antwoord.

De hersenhelften als spiegel

Volgens neuropsychiater Iain McGilchrist vertegenwoordigen onze hersenhelften twee manieren van waarnemen: de linker gericht op controle en doel, de rechter op verbinding en aanwezigheid.

Vanuit dat perspectief kun je dementie zien als een verschuiving: de instrumentele modus verzwakt, terwijl de voelende blijft bestaan. De taal vervaagt, maar de blik spreekt. De kloktijd verdwijnt, maar het moment wordt intenser.

Toch is die verschuiving niet altijd harmonieus. Soms ontstaan er gaten — letterlijk en figuurlijk — waarin geen richting meer voelbaar is. De rechterhersenhelft kan weer dominant worden; soms blijft slechts het kale nu over, zonder keuze, zonder geborgenheid als de rechterhersenhelft eveneens sterk onderhevig is aan de dementering.

Terug naar de kern

De boeddhistische lerares Olivia Ames Hoblitzelle noemde dementie “een wreed proces”, maar ook een mogelijkheid om te ervaren wat werkelijk telt: verbondenheid, liefde, aanwezigheid.

Misschien is dementie niet alleen een tragedie, maar ook een oefening in loslaten — al is dat niet vrijwillig. Soms opent het hart, soms zoekt het slechts houvast.

Een mens blijft een mens

Huub Buijssen zei: “Als deze ziekte mij inhaalt, hoop ik weer te worden wie ik was in mijn vroegste jeugd — tevreden met mezelf en de wereld.”
Niet iedereen herkent zich in dat beeld. Voor sommigen is de jeugd geen paradijs, en brengt dementie eerder oude pijn dan tevredenheid. Maar in elk geval herinnert het ons eraan: zelfs als geheugen, taal of begrip verdwijnen, blijft er iets dat geraakt wil worden.

Dementie vraagt niet om controle, maar om aanwezigheid. Niet om herstel, maar om erkenning.
Wat overblijft wanneer de overlever zwijgt, is niet altijd zachtheid — maar altijd menselijkheid.

Rob van Boven (1951) is psycholoog en geregistreerd psychotherapeut. Hij was consultant voor verschillende organisaties (drugs en verslaving counseling, vaardigheden workshops) en werkte vijftien jaar als een behandelingscoördinator in een psychiatrische instelling. Bij Rob van Boven wordt het geloof van de overlever bewust gemaakt en een juiste plaats gegeven. Het doel is om los te komen van de dwang van het geloof en bewustzijn te ontwikkelen naast deze denk- en voelpatronen. Hoe meer je van het geloof van de overlever bevrijd bent, zonder het te bestrijden, maar door het de juiste plek te geven, hoe vrijer je kan leven.