Het Zicht als remedie tegen onze vicieuze cirkels van denken en doen

De invloed van opvattingen

Op de laatste dag van de vierdaagse training ‘Meditatie & Mindfulness: De Kracht van Aandacht’ kwam het belang van het hebben van een duidelijk Zicht ter sprake. In de boeddhistische ’10 ongezonde handelingen‘ (karma – het creëren van onwenselijke gevolgen op korte en lange termijn) staat met stip op 10: Vasthouden aan onjuiste opvattingen – deze wordt in het boeddhisme als de meest schadelijke gezien van alle ongezonde handelingen; het heeft betrekking op misvattingen over de aard van de werkelijkheid – bijv: handelingen hebben geen (morele) gevolgen – met alle gevolgen van dien.

Voor velen van ons verloopt ons leven soortgelijk. Als kind zijn we verwonderd, energiek en van nature onderzoekend. Naarmate ons leven vordert en we voorspoed en tegenslag ervaren, verwerken we die en ontwikkelen op onze genetische basis zodoende een persoonlijkheid en bijhorend gedrag.Om diverse redenen hebben we over onszelf op den duur vaak alleen nog maar functioneel gewaarzijn. Met functioneel gewaarzijn bedoel ik dat we grotere ervaringen en obstakels nog wel opmerken, maar geen zicht hebben op de subtiele invloed van onze gewoonten van denken en doen op ons zelf- en wereldbeeld, en de resultaten daarvan in onze dagelijkse ervaring.

De basis

Het uitgangspunt hier is dat ons perspectief ten grondslag ligt aan wat we (kunnen) ervaren en wie we zijn: ons zelf- en wereldbeeld. We maken hier onderscheid tussen twee soorten perspectief, namelijk visie en zicht. Een visie is de meer persoonlijke kijk op onszelf in onze wereld. Het is onze kijk op de stand van zaken op dit moment. Soms heeft het een toekomstgericht aspect, als in onze visie op de toekomst. Visie is hier een idee of theorie over onszelf, ons leven en onze toekomst.

Het Zicht echter is een alomvattend perspectief over de ware aard van alle verschijnselen, of de werkelijkheid. Waar onze visie afhankelijk is van wat we zelf gezien hebben in relatie tot onze omstandigheden, representeert het Zicht een staat van zijn die onafhankelijk is van onze persoonlijke visie. Hoewel ze overeenkomsten vertonen verschillen ze fundamenteel. Het Zicht is een aanname over de aard van de werkelijkheid. Een zicht wordt ons aangereikt vanuit een traditie, die vaak honderden of duizenden jaren oud zijn, waarin het Zicht is gezuiverd, getest en beoefend.

We kennen Zichten in de vorm van godsdiensten, religies, filosofieën en levensbeschouwingen. Het zijn reflectieve tradities die al lang op zoek zijn naar de aard van de werkelijkheid. Zij proberen onze individuele vervormingen van de werkelijkheid te scheiden van de zuivere werkelijkheid. Helaas zijn historie, lengte of aantal aanhangers geen enkele garantie voor de kwaliteit van het Zicht. Vaak is juist de langdurige instutionalisering van het Zicht een belangrijk oorzaak dat het vertroebeld of gedegradeerd is, zoals duidelijk te zien is bij de orthodoxe stromingen in de monotheïstische godsdiensten.

Dus voor we een Zicht gaan beoefenen en als uitgangspunt nemen voor ons pad, moeten we het grondig onderzoeken op haar inhoud, geschiedenis en kwaliteit. Dat is niet zo simpel, maar wel nodig om te vermijden dat we onnodige omwegen of zelfs contraproductieve wegen bereizen. Ervaringen van anderen, vooral van mensen die we hierin vertrouwen, kunnen ons helpen het kaf van het koren te scheiden.

Het Zicht

Waar onze visie voortkomt uit de persoonlijke wisselwerking tussen oorzaken en omstandigheden in ons leven en veranderlijk is, is het Zicht een stabiele basis van waaruit we de werkelijkheid beschouwen. We gaan op zoek naar een aansprekelijk Zicht en laten ons inspireren en leiden door de authentieke en betrouwbare reflectieve tradities. Tegelijkertijd onderzoeken we de betekenis en bruikbaarheid ervan voor onszelf. Onze eigen ervaring en oordeel geven uiteindelijk de doorslag in wat we ervan meenemen, en nooit die van een ander. Uiteindelijk zullen we op onze keus moeten vertrouwen willen we daadwerkelijk progressie boeken op ons pad.

Een lastig aspect van dit proces is wel dat ons inzicht vaak vertroebeld wordt door ons persoonlijke visie, waarin patronen van angst en hoop ons minder ontvankelijk maken voor de waarde en inhoud van het Zicht. We zullen een Zicht vaak noodzakelijkerwijs gebruiken om onze eigen visie aan te toetsen op haar inhoud en bruikbaarheid. Het is een proces van kauwen, proeven en eigen maken van wat ons past, en laten wat ons niet past. Dat is ook voor de meesten van ons de wijze waarop we ermee in contact komen – we lezen erover of doen er ervaring mee op in een cursus, training of retraite en verdiepen langzaam onze kennis, inzicht en beoefening. Zodoende zuiveren we onze visie tot het Zicht en leggen we een stevig fundament voor onze tocht.

Twee aspecten

Een traditioneel Zicht kent twee aspecten: naast een beeld van de niet-reactieve of ongeconditioneerde staat van geest, is dat kennis van de uitingsvormen van de reactieve, geconditioneerde staat. Deze kennis stelt ons in staat zowel onze verlichte staat als conditioneringen te herkennen, en ons van de laatste te bevrijden. In de traditie van het Tibetaans boeddhisme wordt de inhoud van het Zicht bijvoorbeeld zo verwoord:

“Het Zicht is niet simpel een verzameling goede ideeën maar een dimensie vanzijndie expressie gegeven wordt door de kracht van compassie. Zicht is (hier) de verzamelde ervaring van bijna drieduizend jaar meditatiebeoefening waarin een groot aantal beoefenaren dezelfde ontdekking deden. Zicht omvat het mechanische functioneren van niet-verlichting, en de staat van verlichting, in zoverre dat in taal uit te drukken is. Dus Zicht bestaat uit het zien hoe we in termen van onrust, onbevredigdheid, verwarring, frustratie, irritatie en pijn. Maar Zicht bestaat ook uit de natuur van de verlichte staat in zoverre die aangewezen kan worden door verbale, symbolische en directe overdracht.”  (Roaring Silence, N. Chögyam & K. Déchen, 2002)

Hier wordt duidelijk dat het Zicht noodzakelijkerwijs twee aspecten heeft wil ze ons daadwerkelijk kunnen helpen in onze ontwikkeling:

1) een duidelijke omschrijving hoe ons geconditioneerde gedrag er uit ziet en waar het toe leidt.
2) een helder beeld van het doel – de staat van zijn van de ongeconditioneerde verlichte geest.

Het Zicht is belangrijk omdat het niet vrijblijvend is: wat we ― ook onbewust ― geloven heeft de neiging onze visie, handelingen, gedachten en gevoelens te beïnvloeden.

Het belang van ons Zicht

De wisselwerking tussen wat we geloven en wat we doen wordt mooi geïllustreerd door deze zin: ‘Als je niet leeft zoals je gelooft, zal je beginnen te geloven zoals je leeft.’

Deze uitspraak, die aan de profeet Mohammed wordt toegeschreven, is de verwoording van een belangrijk observeerbaar fenomeen. Laten we eerst kijken naar de twee delen van de stelling, en dan naar het geheel. Het eerste deel van de uitspraak luidt: ‘Als je niet leeft zoals je gelooft.’
Leven zoals je gelooft kunnen we uitleggen als overeenkomst tussen geloof en gedrag. We gedragen ons volgens wat we geloven en wat we geloven is te zien aan ons gedrag, ze zijn een en hetzelfde.

Het tweede deel luidt: ‘zal je beginnen te geloven zoals je leeft.’
Geloven zoals je leeft kunnen we uitleggen als een geloof dat gebaseerd is op je gedrag, er is geen omvattend of bewust gekozen perspectief op het eigen gedrag. Je leeft opportunistisch.

Het eerste deel stelt dat je met je geloof je gedrag kunt sturen, en het tweede dat als je dat achterwege laat (om welke goede reden dan ook) je gedrag je geloof zal voeden, en vice versa.

Het geheel nog eens samen –
‘Als je niet leeft zoals je gelooft, zal je beginnen te geloven zoals je leeft’
Dit is wat wij kennen als een variant van de vicieuze cirkel van de zelfvervullende voorspelling.

Deze cirkel is een aan de werking van onze geest inherent fenomeen. Het geeft ons echter wel de mogelijkheid invloed op onze ervaringen uit te oefenen. Immers, als ik iets geloof, zoals mijn zelfbeeld – ook dat is een geloof en geen objectief feit – dan weten we uit de psychologie dat ik zaken die mijn zelfbeeld bevestigen veel eerder en vaker waarneem dan die er strijdig mee lijken te zijn.

Dat geldt voor zowel positief als negatief! Het goede nieuws is – zeker als het negatieve de overhand heeft – dat je geloof te veranderen is, terwijl feiten blijven zoals ze zijn. Anders gezegd, we (gaan) zien wat we geloven. Daarom is geloven, of dat nu seculier, religieus of spiritueel is, een functie van onze geest waarmee we de werkelijkheid interpreteren en zodoende als het ware ‘maken.’

Ik leg deze uitspraak van Mohammed zo uit:
Als je je geest niet traint en de baas bent, zodat je gelooft wat jij wilt of wenselijk vind, dan zal je geloof bestaan uit wat je leeft, uit wat je jezelf ziet doen. En dat kan wel eens tegenvallen, zoals we uit ervaring weten. Je kunt dan ook beter werken aan het zelf bewust bepalen wie je wilt zijn en hoe je wilt leven —waar dienen psychologische, spirituele- en religieuze oefeningen anders voor — dan achter de zogenaamde feiten van je ervaringen aan te lopen.

De beste tijd om je geest te temmen is nu, het verleden en toekomst (illusoir als ze zijn) brengen geen soelaas.

Heb een goed hart,
Ramo de Boer.