Sokun Tsushimoto: ‘Laat je niet op sleeptouw nemen door de mystiek van het Oosten’

 

‘Ademmeester’ Tsushimoto richt zich op Europa

door Dick Verstegen

‘De adem is de enige weg die tot de dharma leidt.’ Met deze indringende boodschap zette Zenmeester Sokun Tsushimoto Roshi de meesten van de 26 deelnemers aan zijn sesshin medio 1995 in (het centrum voor bezinning en meditatie) De Tiltenberg op een streng rantsoen van geconcentreerd in- uitademen. Laat je koanstudie maar even zitten en richt je tenminste een paar dagen op je ademhaling, zei Sokun-san, zoals zijn aanspreeknaam luidt. In feite is dat de beleefdheidsvorm van de voornaam Sokun. Zoals ook de eeuwige berg Fuji in Japan vaak uit respect Fuji-san genoemd wordt.

In zijn eerste dagelijkse teisho’s (inleidingen) en bij dokusan (persoonlijk onderhoud) hield Tsushimoto Roshi zijn cursisten voor dat lichaam, ademhaling en geest een zijn, waarbij de adem een schakelfunctie vervult. Een juiste (zit)houding dient je tot voertuig voor een goede ademhaling. Niet de houding, maar het ademen staat dus voorop. Ademhaling en koan zijn in wezen hetzelfde. Als je tot een juiste ademhaling komt, heb je je koan in de eenheidservaring van lichaam en geest opgelost. En dat is waar inzicht in de dharma, de zenwerkelijkheid van bewustwording, op neerkomt.

Sokun Tsushimoto is sinds enkele jaren abt van het prachtige klooster Buttsu-ji in de bergen nabij Hiroshima (Japan). Hij beoefende na een filosofiestudie vijftien jaar zen in Tenryu-ji in Kyoto, onder leiding van Hirata Roshi. De sesshin in de Tiltenberg was mogelijk gemaakt en georganiseerd door Rients Ranzen Ritskes, oprichter en directeur/zenleraar van het Utrechtse Zentrum, die ook als leerling van Hirata Roshi in Tenryu-ji zentraining volgde en Tsushimoto daar leerde kennen. Het ziet er naar uit dat Tsushimoto Roshi zijn schreden vaker naar Nederland en andere Europese landen zal richten en dat hij zijn Buttsu-ji makkelijker toegankelijk zal maken voor westerse zenbeoefenaren.

De meeste deelnemers aan de sesshin waren leerlingen van Ritskes, die intussen is verhuisd naar Denemarken, waar hij zich vooralsnog gaat wijden aan het schrijven van een boek en het maken van theekommen. Dick Verstegen nam ook als koanstudent van Ritskes aan de sesshin deel, interviewde Sokun-san en kreeg de beschikking over diens teishopapieren: Een inside-verslag. (Van 1 tot 7 juli a.s. krijgt de sesshin een vervolg, ook weer in de Tiltenberg en o.l.v. Sokun Tsushimoto en Rients Ritskes.)

Als het aan Sokun-san ligt komt hij voortaan jaarlijks een of twee maal naar Nederland om een sesshin te leiden. ‘Ik ben zeer getroffen door de goede atmosfeer van de sangha in deze sesshin. Dat heb ik nog nooit, ook bij leken niet, op die manier aangetroffen; die gretigheid.’ Sokun Tsushimoto Roshi vertoont, als hij dit zegt, een nauwelijks merkbare verwondering. Maar met grote stelligheid vervolgt hij dat hij met zo’n groep zo veel mogelijk ‘wil meezitten, dingen wil delen, verbonden wil blijven’.

Het loopt tegen het einde van een zevendaagse sesshin in de zomer van 1995 op de Tiltenberg. Het is voor alle betrokkenen, deelnemers en leiding, een spannende week geweest. Dat is een sesshin gewoonlijk van zichzelf al. Maar nu lag er ook nog de vraag overheen of het zou klikken tussen de groep die Rients Ritskes voor deze sesshin op de been gebracht had en de twee Japanse monniken die voor het eerst in Europa een volledige sesshin kwamen leiden: Sokun Tsushimoto en zijn assistent in Buttsu-ji Eshin Norinobu.

Welnu dat blijkt het geval. Rients en zijn groep krijgen na een paar dagen de eerste signalen dat ze ‘geslaagd’ zijn en dat mag na afloop zeker ook in omgekeerde richting te gelden voor Sokun-san en Eshin-san. Wat niet wegneemt dat Tsushimoto Roshi zijn waarschuwende opmerkingen over de ademhaling bleef benadrukken. Hij is weliswaar geïmponeerd door het stille, gewetensvolle en energieke zitten van de groep. Maar het ademen beschouwt hij daarbij toch als een wat achtergebleven gebied.

Ademtocht

Dus zetten heel wat deelnemers hun ‘doordeweekse’ koan opzij en gingen op ‘ademtocht’. Ze ervoeren uren en dagen hoe hun ademhaling als een gekooid dier het gevecht aanging met de tralies van buik en middenrif, kampten met allerlei vormen van bijbehorend fysiek ongemak en kwamen soms langzaamaan in contact met het repeterende Drosteverpleegster-effect: dat zich binnen de ademhaling steeds weer iets anders aandient om los te laten – en hoe dat, na verloop van tijd, ook lukt.

‘Want in de ademhaling weerspiegelt zich iemands wezen’, zegt Sokun-san. ‘Wie zich de betekenis van de ademhaling realiseert heeft de sleutel tot de dharma in handen.’

‘Zolang we leven ademen we. Dat is een universeel feit dat voor iedereen opgaat. Dat gegeven biedt dus een universele oefening, waaraan elk mens kan meedoen! Het reguleren van je ademhaling houdt voor ieder de belofte van de kans op bewustwording in. Er is geen speciale kunde of conditie vereist. Je hoeft er niets voor te aanbidden. Je hoeft er geen speciaal geloof voor aan te hangen. Het is ook niet nodig om je eigen geloofsovertuiging op te geven. Je hoeft er niet voor naar een bepaalde plaats te komen en je hebt geen speciaal gereedschap nodig. Er is geen sprake van geheimzinnigheid. Er valt niets voor wie ook te verbergen. Het is allemaal volstrekt open.’

Vanuit die benadering maakt Sokun makkelijk de stap naar het dagelijks leven, dat, als kern van alles, zeker ook voor de leek diens onuitputtelijk oefenterrein is. We streven geen leven na in een gemeenschap op basis van een soort heilige notie van waarden die los staan van de gewone wereld. Integendeel, uitsluitend het dagelijks leven is van belang.

Zentraining die je niet kunt toepassen in het dagelijks leven heeft volgens hem geen zin. Een kalme geest die je met zitten en ademen hebt opgebouwd moet je vasthouden en overbrengen in de manier waarop je je dagelijkse activiteiten verricht. In de zendo kun je je gewone leven even vergeten. Maar in je gewone leven moet je je leven leven. Dat is de oefening van de leek.

Hij adviseert ook geen speciale beperkingen van je handelingen in het dagelijks leven. Maar wees niet bezig met twee dingen tegelijk. Als je oefent, met zazen, met samu, maar ook met de gewone dingen van alledag, doe dan één ding tegelijk en daarbij gaat het er dan om via je ademhaling die eenheid van lichaam en geest te ervaren. Dat kan dan op de duur een tweede natuur worden.

Loslaten

Ook zegt Tsushimoto bemoedigende dingen over mushin: het niet-denken, de lege geest. Een gesteldheid die de fameuze zenmeester Dogen (1200-1253) ‘denken (aan) niet-denken-‘ noemt. De altijd maar rondtollende gedachtenstroom (zatsunenn) lijkt haaks op deze optie te staan. Realiseer je alsjeblieft, zegt Sokun-san, dat leegte (k–) niet hoeft samen te vallen met ‘niets’. Dat betekent dat we de steeds weer andere en in het wilde weg optredende gedachten niet moeten ontkennen. Ze hangen samen met de snelle, vrije en creatieve bewegingen van de geest. Vecht dus niet met die gedachten in de bedoeling een lege geest te bewerkstelligen. Verwerp ze niet, pas dan laten ze hun weerstand varen. Een gedachte die opkomt verdwijnt gauw weer, want zij heeft geen wortels en niets stoffelijks. Laat ze maar komen en gaan, die gedachten. Maar volg ze niet. Want dan ontstaat de tweede gedachte, die zich verbindt met de derde en de vierde, enzovoorts. Dan slaat de geest uiteindelijk op hol in een wildgroei van gedachten. Daar is op zichzelf ook niets mis mee, maar het staat ver van af van wat mushin is. Mushin bereik je alleen als je alles laat zoals het is, zonder je daaraan vast te klampen. Regel dus je adem en regel je geest door op elk moment elke gedachte los te laten. Dat schept een geest van rust en een warm hart dat voor iedereen openstaat…

In zijn teisho’s benadrukt Tsushimoto Roshi het belang van samen zitten. De groep waarin je zit heeft voor je oefening veel betekenis. Zo’n groep of sangha creëert bij het zitten een soort krachtveld dat de individuele deelnemer door zijn/haar moeilijke momenten helpt en je oefening corrigeert. Verder wil hij niets weten van het idee dat zazen een vorm van ascese is. Dat zou het misschien zijn als je de vorm als volstrekt zaligmakend beschouwt. Maar dat is niet zo. Het gaat om de ademhaling, waarvoor en goede houding overigens wel voorwaarde is.

Op een vraag van een deelnemer hoe je in het westen een honderd procent zenleven kunt praktiseren zegt Sokun zeer beslist: ‘Door 120 procent zazen te doen. Regel je adem. Als je dat goed doet, kan je adem het overnemen als je in sommige spannende situaties niet meer bewust met je adem bezig kunt zijn’. In zijn inleidingen benadrukt hij steeds weer dat je de zentraining met de adem ook staand, liggend en met name ook lopend kunt voortzetten. En hij haalt in dat verband ook zenpatriarch Hakuin aan die zei dat oefening in beweging het stille zitten honderdduizend maal overtreft. Sokun doelt hier niet alleen op kinhin (loopmeditatie) maar ook op samu (corvee).

Nieuwe zendo

Geen wonder dat Sokun-san ook in zijn Buttsu-ji met de poort naar het Westen rekening houdt. Hij is als kersverse abt bezig met de bouw van een nieuwe zendo, waar straks ook buitenlanders welkom zijn. Nu zijn die nog ondergebracht in een apart bijgebouw. De nieuwe zendo -ver van de lawaaiige ingang en keuken- moet in 1997 klaar zijn als Buttsu-ji 600 jaar bestaat.

Deze vernieuwing moet kennelijk ook haar functie hebben in het aantrekken van nieuwe leerlingen. Buttsu-ji ligt namelijk ver van de grote stad; twee uur met de sneltrein van Kyoto. Novicen die willen/moeten intreden, doen dat gewoonlijk liever in Kyoto of Tokyo zelf, omdat daar in de nabijheid van het klooster meer uitgaansmogelijkheden zijn. Een nieuwe zendo, waarin de nieuwe monniken zoveel tijd zullen doorbrengen, is stellig ook een belangrijk aspect bij de afweging op welk klooster de keuze valt.

Op dit moment heeft Sokun-san vrijwel geen monniken in huis. De vorige abt had er nog vijf. Maar volgens de traditie verlieten die het klooster na zijn overlijden. Tsushimoto Roshi woont nu samen met zeven stafmensen op Buttsu-ji, vijf priesters en twee leken. Eshin is een van hen. Er komen straks mogelijk nog een of twee monniken terug. Hij heeft straks ruimte voor maximaal tien studenten. Maar hij streeft naar een man of vijf. ‘Dan kan ik ze voldoende aandacht geven’.

Zeventig procent van de novicen bestaat gewoonlijk uit zonen van hoofden van een zentempel. Een erfelijke functie, die aanzien en een goed inkomen garandeert. Maar er staat minimaal drie jaar zentraining in een klooster voor om je vader als tempelhoofd te kunnen opvolgen. Niet zelden is de belangstelling voor de eigenlijke zentraining bij deze zonen beperkt.

Lange tanden

Dat gold destijds ook voor Sokun zelf. Omdat hij zijn vader zou opvolgen als hoofd van een tempel ging hij met lange tanden naar Tenryu-ji in Kyoto. Hij wilde na twee jaar weg, maar kreeg daarvoor van zijn vader geen toestemming. Zijn zenmeester Hirata Roshi overreedde hem vervolgens tenminste drie jaar extra te blijven. In die periode werd Sokun gegrepen door zen. Daarvoor waren meerdere redenen, maar hij noemt er twee: ‘In de eerste plaats kreeg de koanstudie mij te pakken. Na de koans van de eerste poort kreeg ik er nog vele. Om daarmee verder te komen moest ik heel hard trainen. Elke dag tot middernacht. Dat bracht de verandering teweeg. Ik raakte gefascineerd.’ Daarbij bleek de precieze en bemoedigende begeleiding door Hirata Roshi in dokusangesprekken van tien tot vijftien minuten, van onschatbare en doorslaggevende betekenis.

Maar zoals Sokun vergaat het maar weinigen. Of zelfs die vijf studenten die hij in Buttsu-ji hoopt te krijgen haalbaar zijn is bepaald niet zeker. In Japan wordt de belangstelling voor zen steeds minder. De meeste jongeren zien zen helemaal niet zitten. Sokun-san constateert dat er tegenwoordig in Japan allerlei kant-en-klare geestelijke ontwikkelingsmethoden worden aangeboden. Met een stap-voor-stap-benadering, waarin duidelijk benoembare vorderingen en niveaus in bepaalde tijdvakken worden onderscheiden. ‘Dat is erg in trek. Maar zen kan zoiets niet bieden. Zen heeft niets met zo’n soort schijnbare duidelijkheid te maken Je kunt de vorderingen van een zenstudent onmogelijk koppelen aan van te voren vastsgestelde schema’s en data’. Op de achtergrond klinkt op dat moment uit de zendo de bel voor een nieuwe zitperiode, even later gevolgd door het geluid van de door Eshin vaardig gehanteerde kyosaku (opwekkingsstok). Zo veraf klinkt dat als ‘Baff!’.

Met die tanende belangstelling voor zen in Japan is het dus logisch dat op Buttsu-ji ook aandacht bestaat voor betere verblijfsmogelijkheden voor Amerikanen en Europeanen. Onder hen lijkt de interesse voor zen immers nog steeds toe te nemen. In elk geval heerst bij menig insider de opvatting dat de volgende, thans opkomende golf van het boeddhisme de oude en de nieuwe wereld in het Westen betreft.

De dharma is overal

Overigens waarschuwt Sokun-san tegen een romantische hang naar het kloosterleven. De sesshingangers houdt hij voor dat ze zich vooral niet anders moeten gaan gedragen dan anderen. ‘De dharma is overal. Geen enkele tempel, toga, sutra of ritueel kan het alleenrecht van de dharma claimen. De dharma laat zich wel kennen door middel van vorm, maar gaat in feite elke vorm te boven. En of je nu monnik bent of niet, iedereen is in staat de dharma te bereiken.’

‘Ga zitten en adem. Dat leg ik in mijn Japanse klooster net zo uit als hier. Dan is er geen verschil tussen Japan en Europa. Het eerste jaar in het klooster laat ik de nieuwelingen uitsluitend hun adem volgen. Dat is eigenlijk wat ze in soto-zen shikantaza noemen (zo maar zitten).’ Laat je niet op sleeptouw nemen daar de mystiek van het oosten, zegt Sokun-san. Onderwerp je ook niet aan de autoriteit van de Japanse traditie. Zie zazen met je gezonde verstand. Ik denk dat echte religie het gezonde verstand nooit verraadt maar evenmin wijkt voor verstandelijke kritiek.

Tsushimoto Roshi spreekt voortreffelijk Engels, geeft blijk van belangstelling voor wat er in de wereld buiten Japan gebeurt en schrikt niet terug voor de westers/journalistieke vraagstelling van de interviewer. Al gaat hij niet op elke vraag in. Als de rol en de ontwikkeling van het (zen)boeddhisme in de wereld ter sprake komen benadrukt Sokun dat het boeddhisme -op een paar scholen na- nooit veel missiedrang aan de dag gelegd heeft. Dat zal ook wel zo blijven. Hij gelooft in een natuurlijke groei. In dat kader vindt hij de contemplatieve uitwisselingen tussen rooms-katholieke- en zenmonniken overigens bijzonder zinvol: ‘Niet om dogmatische discussies aan te gaan, maar om de uitwisseling van het monastieke leven. Het gaat beide groepen monniken immers om het bereiken van geestelijke verdieping.

Als Ritskes zegt dat het boeddhisme wel zijn bijdrage levert aan een nieuwe economische en ecologische benadering, die het westen zich nog beter eigen moet maken, beaamt Tsushimoto dat. Maar ecologische en sociale ideeën worden niet erg gestructureerd wereldkundig gemaakt. Je hebt wel het Zen Institute in Kyoto dat zo nu en dan opvattingen naar buiten brengt. Maar zenmonniken dragen hun sociale ideeën in de eerste plaats uit door hun manier van zijn, hun houding; en soms zijn ze ook sociaal erg actief, bijvoorbeeld met vrijwilligerswerk.  Met die sociale betrokkenheid tonen ze hun mededogen (karuna).

Er is ook geen specifiek platform waar (zen)boeddhistische visies worden voorbereid, zoals een periodieke vergadering van Rinzai-abten. ‘We ontmoeten elkaar nooit, behalve zo nu en dan in ceremonieel verband. Dat is altijd erg formeel.’ Hij vindt dat bij nader inzien eigenlijk ook wel raar. En aan die erkenning koppelt hij meteen een onthullende toevoeging: ‘Ik zeg dat nu hier, maar in Japan kan ik pas zeggen wat ik wil als ik zeventig ben’. Omdat deze beperking te maken heeft met het ancienniteitsbeginsel dat in Japan sterk opgeld doet, haast hij zich te verzekeren dat hij zijn oudere collega’s immer het respect betoont waar ze recht op hebben.

Wandelende Boeddha

Als houder van de spiegel die hij zijn leerlingen tijdens dokusan aanbiedt, blijkt Sokun-san voor menigeen non-conformistisch, eenvoudig, aardig, en streng. Met zijn ongeclausuleerde maar tegelijk liberale instelling op bijna elk terrein van het zenleven is Sokun-san een duidelijk eigentijdse zenmeester. Een vraag in die richting ontlokt een verrassend open antwoord: ‘Nou ja, ik ben abt en toch heb ik nog geen kensho (verlichting) bereikt. Ik heb natuurlijk wel, net als anderen, bijzondere ervaringen gehad. Maar was dat kensho? Ik noem het zo niet en in elk geval ben ik niet tevreden met mijn eigen vorderingen. Ik moet nog veel meer trainen. Die verhalen over plotselinge verlichting neem ik met een korreltje zout. Ik geloof daar niet zo in. Als het goed is denk ik dat een zenmeester steeds net een stuk voor z’n studenten uitloopt. Dat is alles’.

Maar als een deelnemer hem vraagt naar de bedoeling van het tiende plaatje van de Os (Met helpende handen naar de markt) antwoordt Sokun zonder enige aarzeling: ‘Dat ik nu hier ben, dat is de betekenis van het tiende plaatje van de os.’ En ook de sociaal actieve monnik, de onderlinge menselijke hulp bij grote rampen zoals in Kobe en Bosnië passen in de laatste os-afbeelding. ‘Zen doet niets, maar mensen die aan zazen doen, kunnen iets doen.’

Toen Sokun-san abt werd van Buttsu-ji zeiden de mensen tegen hem dat hij dan zeker wel net als zijn voorganger aanspraak zou maken op de bijnaam ‘Wandelende boeddha’. Aanvankelijk ontkende Tsushimoto dat, maar later zei hij: Ja jullie hebben gelijk, maar jullie kunnen die aanspraak ook maken; jullie zijn zelf ook wandelende boeddha’s.

Aan het eind van de zonovergoten sesshin maakte een van de deelnemers op het herinneringsblad voor Sokun en Eshin deze haiku’s:

Meeting Sokun-san
the sun is high; all things are
breathing in and out

(Sokun ontmoeten:
de zon staat hoog en alles
ademt in en uit)

Meeting Eshin-san
the full moon is shining and
the stick is singing

(Eshin ontmoeten:
terwijl de volle maan schijnt
zingt de stok lustig)

En bij een soort schriftelijke evaluatie dichtte een heel andere zitgenoot zonder die eerste twee haiku’s te kennen:

Eb volgt de vloed op
de maan lost de zon af
morgen weer een dag

Zo’n sesshin was het dus.

 

Dick Verstegen, 1996