Wie het nieuws volgt, is soms even de oriëntatie kwijt. Waar bevinden we ons nu, waar gaat het heen met deze wereld? Valt er nog enige regelmaat te ontdekken in de toenemende chaos?
Schema
In de VZ van twee weken geleden, over “Autocratische schema’s”, presenteerde ik de term ‘schema’. Ik beschreef hoe autocraten, ongeacht de regio, dezelfde schema’s hanteren om aan de macht te komen en hun land vervolgens naar hun hand te zetten. Dat schema-begrip kon helpen om een lijn te ontdekken in verwarrende omstandigheden. De makke van dat begrip is wel dat menselijk gedrag heel veel schema’s vertoont. Dat zie je in de politiek, maar ook in ons dagelijks leven. Om overzicht te krijgen, is een overkoepelend begrip handig: ‘repertoire’.
Repertoire
Schema’s voor overeenkomstige contexten zitten met elkaar in een repertoire. Daarin hebben ze een plekje dat logisch is binnen een systeem, ongeveer zoals plantenfamilies in een flora. Zo zit ons leven vol repertoires, elk met een eigen voorraad schema’s. Dat betreft kleding en maaltijden, maar ook een vak of een levensbeschouwing. Bewust of onbewust sturen schemarepertoires ons gedraag aan. Ze staan niet allemaal aan, maar kunnen wel geactiveerd worden, afhankelijk van de omstandigheden.
Toen ik “Kieswijzer levensbeschouwing” schreef, een soort flora voor levensvisies, organiseerde ik het boek rond drie repertoires, over het zelf, over wat ons overstijgt, en over de wereld om ons heen. Levensbeschouwingen, of ze nu religieus zijn of niet, zetten overeenkomstige schema’s bij elkaar. Die repertoires normaliseren basisovertuigingen, kernwaarden en rituelen.
De Haagse politiek staat bol van de repertoires, met talloze schema’s voor wat zich voordoet, in het parlement, bij een kabinetscrisis of bij verkiezingen. Sommige leden van de nieuwe coalitie zijn nog bezig zich vertrouwd te maken met die repertoires – of negeren die.
Dynamiek
Kenmerkend voor een repertoire is dat het verandert, net als dat van een musicus of een acteur. Er komt iets bij, er gaat iets af. Zelfs in ogenschijnlijk statische contexten, zoals een dictatuur, verschuift er regelmatig iets, ook al is het miniem. Geschiedenis verloopt langs actuele gebeurtenissen, vaak rond conflicten en crises. Die zorgen voor onrust. Het blijkt nodig slapende repertoires te wekken. Oorlogen kennen zulke tijdgebonden repertoires: strijd, wapenstilstand, vredesakkoord.
De huidige stikstofcrisis noodzaakt politici en burgers om passende repertoires te zoeken. Minder gebruikelijke repertoires kunnen worden ingezet, zoals de gang naar de rechter wanneer de politiek faalt. Of veel grootschaliger: een ander economisch repertoire dan het kapitalistische is nodig, wil de mensheid overleven.
Macht en spel
Macht is overal waar sommige mensen het gedrag van anderen weten te beïnvloeden. Dat gebeurt in de politiek, maar ook in het dagelijkse sociale verkeer. Wie macht heeft, bepaalt welke repertoires normaal worden gevonden. Politici kunnen nieuwe repertoires introduceren voor een andere inrichting van de samenleving. Liberale, sociaaldemocratische, en autocratische ideologieën propageren eigen repertoires, vol bestuurlijke schema’s. In een levensbeschouwelijke orthodoxie gaat het om bindende dogmatische repertoires. Recent bieden social media een platform voor de verspreiding van allerlei repertoires, inbegrepen complottheorieën en fake news. Influencers en tech-miljardairs zijn nieuwe machthebbers.
Spel is de tegenhanger van macht. Spel is het vermogen om twee ordeningen van de werkelijkheid tegelijk te hanteren. Macht beperkt repertoires, spel opent keuzeruimte. Die vrijheid ontstaat als je met alternatieve repertoires speelt, bijvoorbeeld in de keuze voor een bepaald politiek of levensbeschouwelijk standpunt. Machtsspelletjes zijn weliswaar een voorbeeld van spel, maar scenario’s om foute machthebbers weg te krijgen net zo goed.
Kleine oefening
Bekijk een talkshow en ga na welke repertoires met welke schema’s langs komen, zowel qua vorm als inhoud.
