Moreel kompas

Een tijdje terug zaten twee aimabele krijgsheren op de bank bij Wakker Nederland en zij hadden het over een moreel kompas. Mensen hebben zo’n kompas nodig! Vinden zij. Ik twijfel. Wat heb je aan een kompas als je niet weet hoe je ermee om moet gaan?

Wie wel eens naar de televisie kijkt, zoals ik, heeft misschien ook wel eens Kamp van Koningsbruggen gezien. Wat je daar verder ook van vindt, het is soms zeer leerzaam. In dit geval als het gaat over werken met een echt kompas. Dat het rode pijltje naar het magnetische noorden wijst, dat zullen de meeste mensen wel weten, maar verder? De deelnemers moeten met een kompas in de hand op stap… en de meesten maken er vervolgens een potje van.  En als dat al met een echt kompas zo is, hoe zal het dan gaan met een moreel kompas?

Bij een echt kompas wijst het rode puntje van de kompasnaald naar het magnetische Noorden. Waar wijst het morele kompas naartoe? Ik bedoel…. Waar ligt het ‘morele noorden’ en is dat ‘morele noorden’ ook voor iedereen gelijk? Vooral dat laatste is een vraag die je waarschijnlijk met ‘nee’ kunt beantwoorden. Ik denk zelf dat er geen eenduidig moreel noorden is! Probleem nummer 1.

Probleem nummer 2. Je hebt weinig aan een kompas als je niet weet waar je bent, want om bij het noorden te komen, zal de een linksaf moeten, de ander rechtsaf en weer een ander rechtuit. Waar kom je dan uit? De kans dat je in een rechte lijn naar het noorden kunt gaan is klein. Er kunnen schier onneembare hindernissen opdoemen. Bijvoorbeeld: een oceaan! Of een woestijn. Ik noem maar wat.

Komen we bij probleem nummer 3: als je niet in een rechte lijn op je doel af kunt gaan (het noorden), langs welke wegen dan? En wat is daar dan?

Ik bedoel maar: als je niet weet waar je precies bent, waar je precies heen wilt, en hoe je daar wilt komen, langs welke (om)wegen… heb je niets aan een kompas. Vrees ik. En dat geldt voor morele kompassen net zo. Met ieder kompas kun je verdwalen, als je nooit hebt geleerd hoe het werkt, nooit hebt geleerd hoe je kunt bepalen waar je precies staat en geen idee hebt waar je naartoe wilt.

Jaren geleden leende ik mijn broer een boekje getiteld: De os en zijn hoeder.  Hij heeft het gekopieerd, en er vervolgens van alles bij gezocht. Dit boekje schetst naar mijn idee perfect wat ‘een moreel kompas’ zou kunnen zijn: de naald wijst naar alles, via jou zelf, dus ook naar binnen! Een gewoon kompas kun je in een ‘outdoor’ shop of legerdump gewoon kopen. Een moreel kompas niet. Dat heb je vanaf je geboorte al bij je, ook zonder het noodzakelijkerwijze te hoeven beseffen. Het wijst naar de ‘os’. Jouw ‘os’. En nooit naar de ‘os’ van iemand anders. Die ‘os’ staat – laten we het daar even op houden – voor het meest wezenlijke dat er is. Dat meest wezenlijk is overal, maar het dichtstbij is dat te vinden in jezelf.  Stel nu dat je dat meest wezenlijke kwijt bent, in de betekenis van: wie ben ik eigenlijk? Waarom ben ik hier? Wat is de bedoeling van mijn bestaan en ga zo maar door. Ik vat dat samen onder de kreet: “Waar is die f***ing os van mij gebleven?” Wel, dan heb je dat morele kompas nodig, want die wijst je ernaar. Niet met een naald. Nee. Met allerlei ‘sporen’. Die ga je volgen … als een spoorzoeker dus. Op zekere dag (na een paar uur, dagen, weken of zelf jaren) zie je ineens een glimp van de os. Daar is ie! Jouw morele kompas is nu gericht op die ene glimp… je bent kennelijk op de goede weg. Wanneer je nu weer teruggaat naar het ‘spoorzoeken’, loop je het risico dat je alsnog de verkeerde kant opgaat. Pas op dus. Het is nu en/en…. Je blijft in de richting gaan van waar je de glimp van de os hebt gezien, en houdt met een schuin oog de sporen in de gaten. Je gaat goed! Tot je de os helemaal ziet. Vanaf dat moment kun je de sporen vergeten, want die leiden vanaf nu alleen maar af. Houdt die os in het vizier.

Om een lang verhaal kort te houden. Een moreel kompas bestaat uit een ingebakken besef van wat wezenlijk is en het helpt je dat wezenlijke op te sporen, te vinden, bij de horens te vatten en onder de knie te krijgen zodat je het op zijn stal (de plaats waar het hoort) terug kunt zetten. Wat daarna nog volgt is een ander verhaal, dat ik hier even achterwege laat.

Oh…wat ik met sporen bedoel? Welke sporen? De wereld is vergeven van de sporen! Heilige boeken, onheilige boeken, geschriften, films, tv-series, natuurwandelingen, stiltes, muziekstukken, schilderijen, foto’s, huilende baby’s, platgereden egels, overstromingen, leuke grappen, stomme grappen … vraag je steeds af: wat is wezenlijk? Wat is echt? Wat is nep? Wat lijkt echt? Wat lijkt nep? Wat is het juiste om te doen en wat is het juiste om te laten? Nu? Nu? NU? (dus niet straks, gisteren of morgen of als het een keertje zo uitkomt).

Ieder mens heeft in mijn opinie een eigen, intrinsiek moreel kompas. Leer het te gebruiken! Maar pas op: gebruik nooit het kompas van een ander, want je moet jouw eigen ‘os’ zoeken, vinden, leren beheersen en thuisbrengen. Niet de ‘os’ van pappa, mamma, docent, dominee, priester, of zen-hotemetoot. Misschien dat je dan de ‘os’ van die ander vindt… die kan best op die van jou lijken… maar is dat niet!

Terug naar de beide aimabele krijgsheren. Zij vinden dat mensen een moreel kompas nodig hebben en dat moeten leren gebruiken. Ok. Mee eens. Toch. Zolang het maar hun eigen kompas is… om hun eigen ‘os’ te zoeken.