Leeg is leeg, als je het over emmers hebt tenminste, niet als je het over begrippen hebt. Om te laten zien wat de leegte van niet-weten niet inhoudt (excuses voor de dubbele ontkenning) vergelijk ik die met zes andere soorten leegte.
Waarom zes? Tja, ik kan er nog wel meer bedenken en hele andere indelingen maken ook, maar daar gaat het niet om. Ik ben geen filosoof of antifilosoof, niet gelovig of ongelovig, geen gnosticus of agnosticus en mijn gezond verstand laat het ook al jaren afweten, dus dit wordt geen academisch verantwoord stuk. Ik wil alleen wat misverstanden over de leegte van de Lege Leer uit de weg ruimen.
1. Een materieel niets: de ruimte
Realisten verstaan onder leegte vaak het niets of de ruimte waarin het iets, de materie, het zijnde, ís.
Sommige denkers zien deze ruimte als een object van een hogere of de hoogste of een lagere of de laagste orde, andere slechts als een bestaansvoorwaarde voor materiële objecten, weer andere als het product van diezelfde objecten, die naar hun mening de ruimte niet innemen maar produceren, projecteren of definiëren.
Immanuel Kant ziet ruimte als een categorie van het verstand, een manier om de werkelijkheid te ordenen die zelf niet als object in de werkelijkheid gegeven is.
2. Een ideëel niets: het lege bewustzijn
Idealisten verstaan onder leegte vaak het bewustzijn zelf, volgens hen een ongrijpbaar, tijdloos, plaatsloos, voor- of bovenzinnelijk medium, hetzij individueel, hetzij universeel, waarin de ‘tienduizend verschijnselen’ zich kenbaar maken en waardoor ze gekend worden.
3. Een religieus niets: de lege godheid
Theïsten verstaan onder leegte vaak een kosmisch niets van goddelijke aard waarin de dingen ontstaan en vergaan; een niets dat als schepper en vernietiger van het iets fungeert, de eerste oorzaak en de laatste bestemming ervan, het alfa en omega.
De godheid van een Plotinus, een Pseudo-Dionysius de Areopagiet of een Meister Eckhart is een leegte zonder substantie en zonder eigenschappen, waarvan je niet eens meer kan zeggen of ze bestaat.
4. Een boeddhistisch niets: sunyata*
Boeddhisten bedoelen met leegte dat dingen en mensen bij nader inzien geen eigen wezen of werking hebben, maar alleen samen met al het andere bestaan.
Zoek je jezelf dan vind je de ander en omgekeerd. Zoek je het subject dan vind je het object en omgekeerd. Alles wijst naar iets anders, niets bestaat op zichzelf.
* Het begrip sunyata is nauw verwant met de begrippen anatman (niet-zelf) en pratitya-samutpada (afhankelijk ontstaan).
5. Een spiritueel niets: de lege geest
Voor spirituele zoekers is leegte vaak hun idee over de geestestoestand van de ontwaakte: uitgedoofde verlangens en minimale mentale activiteit tegen de achtergrond van een ononderbroken oceanisch gevoel van liefde, vrede en geluk.
Persoonlijk moet ik de eerste mens wiens geest op die manier functioneert nog tegenkomen. Zelf heb ik in ieder geval een levendig verstand en een dito gemoed; als er al eens niets gebeurt in mij dan is het zo voorbij.
Tamelijk lege geesten ben ik wel tegengekomen – op de afdeling dementie van verpleeghuis Tamarinde in Utrecht bijvoorbeeld – maar voor zover ik kon beoordelen was er bij deze alzheimerpatiënten, waaronder mijn beide ouders, van een ononderbroken oceanisch gevoel van liefde, vrede en geluk geen sprake.
Toegegeven, ze gingen uit als een nachtkaars, maar om dat nou nirwana te noemen?
6. Een ethisch niets: de lege moraal
Voor nihilisten, cynici, pessimisten, anarchisten, absurdisten, dadaïsten, defaitisten, fatalisten, existentialisten, relativisten, subjectivisten, pluralisten, postmoralisten en postmodernisten duidt het begrip leegte meestal op het ontbreken van absolute, onbetwijfelbare, universele normen en waarden die als basis kunnen dienen voor individuele en maatschappelijke keuzes.
7. Een epistemologisch niets: de Lege Leer
Niet-weten is een lege leer.
Een lege leer spreekt zich nergens over uit, dus ook niet over het al dan niet bestaan van welke vorm van leegte of niet-leegte ook – materieel, ideëel, religieus, boeddhistisch, spiritueel, ethisch of anderszins.
De Lege Leer verwijst dus niet naar een lege ruimte (1) niet naar een leeg bewustzijn (2) niet naar een lege god (3) niet naar een leeg zelf (4) niet naar een lege geest (5) niet naar een lege moraal (6).
De Lege Leer is gewoon leeg – vrij van concepten, aannames, dogma’s, stellingen en afleidingen.
Leeg is leeg, of je het nou over emmers hebt of over niet-weten.
