In een recente zaak van het Amerikaanse Hooggerechtshof worden de betwiste religieuze rechten van terdoodveroordeelden tijdens executies belicht. De ter dood veroordeelde John Henry Ramirez wilde dat zijn baptistische pastor ‘de handen op hem zou leggen’ en hardop zou bidden als hij stierf door een dodelijke injectie.
Maar het Texaanse ministerie van strafrecht wees het verzoek van Ramirez af. Uit veiligheidsoverwegingen vond het ministerie dat de pastor moest zwijgen en fysiek van hem gescheiden moest blijven. In september vorig jaar schorste het Hooggerechtshof in de VS de executie van Ramirez op om de zaak verder te onderzoeken.
Daarmee leek het Hooggerechtshof op het punt te staan een open vraag te beantwoorden: Strekt de Religious Land Use and Institutionalized Persons Act (RLUIPA) – een federale wet die de religieuze rechten van gedetineerden beschermt – zich uit tot de stem en aanraking van een geestelijk adviseur wanneer een gedetineerde ter dood wordt gebracht? Het oordeel van het Hof wordt in juni van dit jaar verwacht.
Bij de beoordeling van de RLUIPA heeft geen enkele Amerikaanse rechtbank – staat of federaal – het recht erkend van ter dood veroordeelde gevangenen op aanraking of gebed tijdens een executie. En hoewel de RLUIPA respect voor de godsdienstvrijheid van gevangenen garandeert, verschuift de regelgeving van de staten vaak in de loop van de tijd, waardoor verwarring ontstaat over de werkelijke vrijheid die gevangenen hebben om hun godsdienst te belijden. In Texas is de mogelijkheid van een gevangene om toegang te krijgen tot spirituele adviseurs in de executiekamer de afgelopen decennia een ‘ingewikkelde’ kwestie geweest.
De RLUIPA werd in 2000 uitgevaardigd en biedt ‘een zeer ruime bescherming van de godsdienstvrijheid’. Bovendien vereist de wet dat rechtbanken strikte toetsing toepassen op overheidsregels die ‘de godsdienstoefening van een gevangene aanzienlijk belemmeren’. Volgens deze norm is het belemmeren van de rechten van gevangenen door de overheid alleen toegestaan als de overheid kan aantonen dat dit de ‘minst beperkende manier’ is om een ‘dwingend overheidsbelang’ te bevorderen.
Als gevolg hiervan staat het Federale Bureau van Gevangenissen gewoonlijk ‘bidden en handoplegging’ toe, maar verbiedt het geestelijke adviseurs ‘storend fysiek of verbaal gedrag’ te vertonen. Bij elf van de dertien federale executies die tussen juli 2020 en januari 2021 plaatsvonden, stond het Bureau religieuze adviseurs toe om de dodenkamer binnen te gaan, te bidden of met de gedetineerden te praten voorafgaand aan de toediening van dodelijke drugs. In één geval mocht een adviseur de persoon fysiek aanraken voordat het executieproces begon.
Maar ‘storend’ gedrag kan dubbelzinnig zijn, en interpretaties op het niveau van de staat kunnen van geval tot geval veranderen. In de bijna veertig jaar dat Texas de doodstraf heringevoerd heeft, heeft de staat bijvoorbeeld altijd toegestaan dat christelijke en islamitische aalmoezeniers tientallen stervende gevangenen aanraken terwijl ze hardop bidden. In 2019 weigerde de staat echter het verzoek van een gevangene om zijn boeddhistische geestelijk adviseur bij zijn executie aanwezig te laten zijn. In reactie daarop verleende het Hooggerechtshof uitstel van executie en beval de staat de gevangene toegang te verlenen tot ofwel zijn persoonlijke adviseur ofwel ‘een andere boeddhistische eerwaarde van de keuze van de staat’.
Texas reageerde op het bevel van het Hof door te proberen alle geestelijken uit executiekamers te weren, in navolging van een optie voorgesteld door rechter Brett Kavanaugh in een concurrerend advies in de zaak van het Hof van 2019.
In een andere zaak vorig jaar behandelde het Hof echter een vergelijkbare Alabama-wet en suggereerde dat ‘alle mensen die worden geëxecuteerd, ongeacht hun geloof, toestemming moeten krijgen om een geestelijk adviseur aanwezig te hebben.’ In het licht van dit recente besluit en verschillende juridische uitdagingen in Texaanse rechtbanken, heeft Texas zijn uitvoeringsregels opnieuw gewijzigd. De staat staat nu de aanwezigheid van door de gevangenen zelf gekozen spirituele adviseurs toe in de ‘kijkruimte’ van de executieruimte, maar ontzegt hen nog steeds de mogelijkheid om de gevangene aan te raken en hoorbaar te bidden in de ogenblikken rond de dood.
De Amerikaanse regering kan geen enkel voorbeeld geven van een geestelijk adviseur die ooit een executie heeft onderbroken.
Ramirez is slechts één van de vele gevangenen van wie de rechten in het geding zijn nu het Hof de toepassing van de RLUIPA op de Texaanse wet beoordeelt. Als het Hof zijn executie niet had tegengehouden, zou Ramirez de 573ste gevangene zijn geweest die sinds 1982 door de staat Texas is gedood. Op dit moment zitten er alleen al in de staat 197 gevangenen in de dodencel.
