• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Veertiende jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Jana Verboom
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Hans van Dam » Ontkennen en ont-kennen in het boeddhisme – tetralemma’s en paradoxen

Omslag van het boek ‘Mystiek voor nitwits’, deel 8 van de Agnosereeks, een serie boeken over niet-weten.

Ontkennen en ont-kennen in het boeddhisme – tetralemma’s en paradoxen

17 mei 2025 door Hans van Dam

De via negativa bij Nagarjuna, in de Diamantsoetra en bij Linji.

Een traditie die bol staat van de ontkenningen is het boeddhisme. Vooral het negatieve tetralemma is populair. Voor een willekeurige stelling S heeft dat de volgende vorm:

1. Ik zeg niet dat S waar is.
2. Ik zeg niet dat S onwaar is.
3. Ik zeg niet dat S zowel waar als onwaar is.
4. Ik zeg niet dat S noch waar noch onwaar is.

Bijvoorbeeld:

1. Ik zeg niet dat dharma’s afhankelijk bestaan.
2. Ik zeg niet dat dharma’s onafhankelijk bestaan.
3. Ik zeg niet dat dharma’s zowel afhankelijk als onafhankelijk bestaan.
4. Ik zeg niet dat dharma’s noch afhankelijk noch onafhankelijk bestaan.

Of:

1. Ik zeg niet dat de wereld een illusie is.
2. Ik zeg niet dat de wereld geen illusie is.
3. Ik zeg niet dat de wereld zowel een illusie als geen illusie is.
4. Ik zeg niet dat de wereld noch een illusie noch geen illusie is.

Sterke staaltjes van apofatisch spreken in het boeddhisme vinden we bij Nagarjuna, in de Diamantsoetra en bij Linji Yixuan.

1. Nagarjuna

Nagarjuna is een boeddhistische filosoof die leefde rond 200 en dol was op tetralemma’s. Het negende van de ‘Zeventig verzen over de leegte’ van Nagarjuna begint met vier negatieve dilemma’s:

‘Vergankelijkheid bestaat niet, onvergankelijkheid bestaat niet, niet-zelf bestaat niet, zelf bestaat niet, onzuiverheid bestaat niet, zuiverheid bestaat niet, geluk bestaat niet en lijden bestaat niet. Daarom bestaan er ook geen onjuiste zienswijzen.’

Een sleuteltekst van Nagarjuna’s hand over de Middenweg, die het midden houdt tussen de uitersten van nihilisme en essentialisme, begint zo:

‘Ik groet de Volledig Verlichte, de beste van de redenaars, die de leer van het afhankelijke ontstaan onderwees, volgens welke er noch ophouden noch ontstaan is, noch vernietiging noch het eeuwige, noch singulariteit noch pluraliteit, noch komen noch gaan.’

In dat werk, de Mulamadhyamakakarika geheten (echt waar), vind je hele compacte tetralemma’s, hoor maar:

‘Niet uit zichzelf, niet uit iets anders, niet uit beide, niet zonder oorzaak, ontstaat wat dan ook waar dan ook.’ (1:1)

‘Beweren dat iets bestaat is essentialistisch. Beweren dat niets bestaat is nihilistisch. Daarom zegt de wijze noch ‘het is’, noch ‘het is niet’.’ (15:10)

‘Niet zeggen dat iets leeg is, niet dat het niet-leeg is, niet beide, niet geen van beide, het zijn maar woorden.’ (22:11)

‘Als alle dingen leeg zijn, wat is er dan vergankelijk? Wat is er onvergankelijk? Wat is er zowel vergankelijk als onvergankelijk? Wat is er noch vergankelijk noch onvergankelijk?’ (25:22)

Ondanks de radicaal iconoclastische Middenweg van Nagarjuna is het (mahayana)boeddhisme net als alle grote religies overwegend katafatisch en transcendentaal.

2. De Diamantsoetra

De Diamantsoetra maakt deel uit van de prajnaparamitaliteratuur van het mahayanaboeddhisme, en bestaat grotendeels uit ontkenningen in de vorm van oxymorons en paradoxen. Bijvoorbeeld in hoofdstuk 5:

‘Subhuti, denk je dat het mogelijk is een Tathagata te herkennen aan de lichamelijke kenmerken?’ ‘Nee, O alomgeëerde. En waarom niet? Omdat wanneer de Tathagata over lichamelijke kenmerken spreekt, hij spreekt over het niet-bezitten van niet-kenmerken.’

En in hoofdstuk 7:

‘Wat denk je, Subhuti, heeft de Tathagata de hoogste verlichting bereikt? Heeft hij iets dat hij kan verkondigen?’ ‘O Alomgeëerde, als ik de leringen van de Boeddha goed begrepen heb, heeft de Boeddha geen leer over te dragen. De waarheid is niet te bevatten en gaat alle beschrijving te boven. Het is noch een dharma, noch een niet-dharma.’

(uit ‘De Diamantsoetra: de wereld opnieuw begrijpen’, Mu Soeng, 2002)

In mijn deconstructie van de Diamantsoetra (in Zen voor nitwits), worden uitspraken ontkend volgens een vast stramien:

Subhuti: Klopt het dat bodhisattva’s alle voelende wezens moeten bevrijden? Boeddha: Ik heb geen idee of bodhisattva’s alle voelende wezens moeten bevrijden. Misschien denken we dat alleen maar. Ik weet niet eens of er werkelijk bodhisattva’s zijn, voelende wezens of bevrijding daarvan. Misschien denken we dat ook alleen maar. Wie weet zijn al die gedachten en woorden wel leeg. Of denken we dat ook alleen maar? Weids is de ruimte voorbij alle wijsheid.

3. Linji

Een hoogtepunt van ontkenning in het boeddhisme is de gelijkenis van het vlot in de Alagaddupama-Sutta, waarin de boeddhistische leer wordt voorgesteld als een vlot om mee over te steken, niet om de rest van je leven achter je aan te slepen. Maar het toppunt van ontkenning in het boeddhisme is toch wel Linji’s leus: Dood de Boeddha! Probeer je dat eens voor te stellen in het hindoeïsme: Dood Brahman! Dood Atman! Dood je goeroe! Of in het christendom: Dood God! Dood Jezus! Dood de paus! Dat is heiligschennis. Voor je het weet krijg je de Inquisitie op je dak of een fatwa aan je broek: Dood de duivel!

Het anarchistische Dood de Boeddha! komt uit preek 34 van de Linji Lu en die eindigt zo: Thuisverlaters, als je de leer wil doorzien, laat je dan niet misleiden. Geloof niemand. Wie je ook maar tegenkomt, dood hem. Kom je de Boeddha tegen, dood de Boeddha. Kom je een patriarch tegen, dood de patriarch. Kom je een arhat tegen, dood de arhat. Kom je je ouders tegen, dood je ouders. Kom je familie tegen, dood je familie. Kom je jezelf tegen, dood jezelf. Pas als er niemand meer over je schouders meekijkt kan je de zaken helder zien. Alleen door je van iedereen onafhankelijk te maken, zal je bevrijding vinden.

4. Kernbegrippen

Ontkennen is zo wezenlijk voor het boeddhisme dat het is ingebouwd in de kernbegrippen. Pratitya samutpada (afhankelijk ontstaan) bijvoorbeeld, is de ontkenning van het gangbare idee dat de wereld begrepen kan worden in termen van eenvoudige oorzaak-gevolgketens.

Anutpada (ongeborenheid, doodloosheid) is de ontkenning van het gangbare idee dat wezens geboren worden en doodgaan, dat dingen ontstaan en vergaan.

Sunyata (leegte) is de ontkenning van het gangbare idee dat mensen, dieren en dingen een eigen ziel, kern, essentie of werkzaamheid hebben en uit zichzelf begrepen kunnen worden.

Anitya (vergankelijkheid) is de ontkenning van het gangbare idee dat wezens en dingen permanent zijn.

Andere voorbeelden van negatieve begrippen in het boeddhisme zijn svabhava-sunya (wezenloosheid), anatman (zelfloosheid), wu zhi (niet-weten) en wu wei (niet-doen). Die laatste twee heeft het boeddhisme overgenomen uit het taoïsme.

Index | vorige | volgende

Omslag van de Agnosereeks, een serie boeken over niet-weten.Deze tekst maakt deel uit van de serie Mystiek voor nitwits, deel 8 van de Agnosereeks. Woord: Hans van Dam. Beeld: Lucienne van Dam. Alle teksten van deze serie in het Boeddhistisch Dagblad. Alle series van Hans in het Boeddhistisch Dagblad. Disclaimer. Mystiek voor nitwits op NietWeten.nl.

Categorie: Hans van Dam Tags: diamantsoetra, Linji, middenweg, mystiek, Mystiek voor nitwits, Nagarjuna, niet-weten, ont-kennen, tetralemma, via negativa

Lees ook:

  1. Het verschil tussen apofatisch spreken en katafatisch spreken
  2. Ontkennen en ont-kennen in het hindoeïsme, 3: neti neti neti…
  3. Niet-weten als purgeermiddel voor de geest
  4. God als de totaal andere – Karl Barth

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

Hans van Dam

Hans van Dam is de auteur van de Agnosereeks, een serie van 13 boeken over niet-weten. Lees ze gratis op NietWeten.nl of in het BD, of als paperbacks tegen kostprijs. Disclaimer. Contact. 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 5 juni 2025
    Introductieworkshop ‘Leven vanuit Vrijheid’
  • 6 juni 2025
    Universele verantwoordelijkheid Climate Meeting
  • 6 juni 2025
    Yoga en meditation
  • 6 juni 2025
    Exploring wisdom and emptiness
  • 7 juni 2025
    Workshop Kum Nye | Ons ware zelf belichamen | Live en Online
  • 9 juni 2025
    Maandagochtend meditatie in Amsterdam-West
  • 10 juni 2025
    Dinsdagavond op even weken samen mediteren in Almere Buiten
  • 11 juni 2025
    Zen Spirit zenmeditatie Arnhem, 1e helft 2025 8 januari-25 juni
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Deconstructie van het godsbeeld van Pseudo-Dionysius

    Hans van Dam - 23 mei 2025

    Over het verschil tussen weten-wat-niet en niet-weten.

    De wolk van niet-weten

    Hans van Dam - 22 mei 2025

    Over beeldloze mystiek en mystiekloze beelden.

    ‘Het leven zelf is zazen’

    Wim Schrever - 28 april 2025

    De grote tragedie hier in het Westen is dat we onze eigen spirituele traditie zo snel hebben opgegeven en met het badwater -de religie- ook het kind -de spiritualiteit- hebben weggegooid. Terwijl een mens fundamenteel nood heeft aan spiritualiteit, aan zingeving.

    Geschiedenis als wapen deel 1

    Kees Moerbeek - 20 april 2025

    President Vladimir Poetin zei in 2014: ‘Onze collectieve herinnering bepaalt onze cultuur, onze geschiedenis en onze tegenwoordige tijd. En onze toekomst zal worden gevormd aan de hand van onze historische ervaring.’ Hij is het zelf die actief deze herinnering en ervaringen vorm geeft en propageert. Ivo van de Wijdeven schrijft dat in de Sovjettijd er nog werd gegrapt dat het land een zekere toekomst had, maar een onvoorspelbaar verleden. Onder Poetin is Ruslands geschiedenis als in beton gegoten. Er is maar één historische waarheid en deze is verankerd in de grondwet en de Nationale Veiligheidsstrategie.

    Jaloerse goden te slim af – de geschiedenis de baas…?

    gastauteur - 13 april 2025

    Hongersnood in een hermetisch afgesloten kuststrook die onwillekeurig aan de vernietigingskampen van weleer doet denken, besmet met meer dan een zweem van genocide… Regeert Adolf Hitler over zijn graf heen? Want bestaat Israël niet bij diens gratie? Zou zonder die bittere nazi-erfenis Palestina als land van drie monotheïstische religies niet nog gewoon zo heten? Is de grond er niet vervloekt, juist door godsdiensten die, gevoed vanuit één fictieve bron, vervolgens als protestbeweging steeds in chronologische volgorde aan haar voorgangster ontspruiten, waarmee de kiem voor een eeuwigdurende vete om de absolute waarheid is gelegd? En claimt niet elk van deze broeder- of zusterstromingen dat stuk met hun aller bloed doordrenkte aarde, aanvankelijk voor Abrahams JHWH, vervolgens voor Jezus’ Vader en ten slotte voor Allah – drie godheden die, in verbitterde onderlinge jaloezie verwikkeld, strijden niet alleen om religieuze hegemonie, maar ook om de profane en politieke macht?

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Gemeente Rotterdam gaat rol haven in genocide en andere mensenrechtenschendingen onderzoeken
    • Een boeddhistische monnik in Palestina
    • Illustrator en animator Raoul Deleo in De Werkplaats
    • Vrijdag Zindag – Pinksteren antropologisch bekeken
    • Heilige relikwieën van Boeddha keren terug naar India na uitgebreide tournee door Vietnam

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.