De kern van yoga – Raja yoga (deel 4)

Het Sanskriet begrip dhyana belandde via China (‘chan’) in Japan en is van daaruit over de hele wereld bekend geworden als zen. In plaats van dhyana, chan of zen kun je ook gewoon ‘mediteren’ zeggen, of ‘meditatie’. Het gaat een stap verder dan dharana. Mediteren houdt in dat je helemaal opgaat in het onderwerp waarop je focust. Als je je op een onderwerp focust, is er altijd nog sprake van een helder besef dat jij (A) je concentreert op dát onderwerp (B). In meditatie komen A en B samen. Er is nog steeds wel onderscheid, maar er is ook een duidelijke verstrengeling. Je zou het kunnen vergelijken met een liefdespaar: eerst focussen zij zich op elkaar (dharana); daarna verstrengelen zij zich (dhyana) – maar ervaren zij zich nog steeds als individuen. De volgende fase is die waarin zij zich zodanig aan elkaar overgeven en in elkaar verliezen dat zij zich één voelen: samadhi (extase). Daarover straks.

Over meditatie of hoe je behoort te mediteren, zijn allerlei boeken verschenen die veel verschillende opvattingen weergeven. Je kunt er zeker in het begin veel van leren, maar op een gegeven moment is het noodzakelijk te stoppen met lezen… mediteren moet je doen. Vergelijk het met zwemmen: dat kun je nooit uit een boekje leren. Je hebt allerlei soorten zwemslagen: rugslag, schoolslag, borstcrawl, vlinderslag … en iedere slag is op verschillende manieren aan te leren. Zolang je echter op de kant blijft staan, leer je niet zwemmen. Daarvoor moet je echt het water in. Zo is het ook met mediteren. Je moet ‘het diepe’ in, en meters maken. Daardoor leer je het pas echt. En laat je niets wijsmaken: bij zwemmen zou je nog kunnen denken aan wedstrijdzwemmen, waar je speciaal voor kunt trainen. Wedstrijdmediteren bestaat niet. Het is ondenkbaar. Mediteren is een hoogst individueel gebeuren. Zelfs al doe je het in een groep, met misschien wel honderd mensen tegelijk in een zaal, je bent op jezelf aangewezen. Alsof je midden in een oceaan geworpen wordt, zonder reddingsboei… hoe je het doet is onbelangrijk, mediteren is hier gewoon: je door de oceaan laten omsluiten en er in verblijven. Er is oceaan en er is jij … meer niet. Dat is dhyana; chan, zen of hoe je het verder noemen wilt.

Ik ga hier géén meditatietechnieken behandelen. Ik wijs je er alleen op dat geen enkele techniek “heilig” is. Iedere school, stroming en zelfs leraar heeft een eigen aanpak en zal bepaalde methoden aanbevelen. Daar is niks mis mee.

Samadhi is een woord uit het Sanskriet, dat je kunt vertalen met eenwording, het ervaren van éénheid. Dat is het doel van (alle) yoga! Maar het is en blijft een woord, niet meer. Alles wat er over wordt gezegd, is beeldspraak. In de middeleeuwen gebruikte een onbekend gebleven wijze ook beeldspraak toen hij over dit onderwerp schreef. Hij had het over ‘de wolk van niet-weten’. Andere christelijke mystici spraken over ‘de unio mystica’. Nu hoor ik in gedachten iemand die daarvoor doorgeleerd heeft zeggen dat dit natuurlijk iets héél anders is … de enige vraag die ik aan hem of haar wil stellen is : heb je het persoonlijk ervaren, of zeg je dit met je verstand?

Iedereen kan spontaan samadhi ervaren! Het bewijst alleen maar dat het niet uitsluitend voor enkelingen is weggelegd. Samadhische ervaringen zijn weggelegd voor iedereen! Maar draai de vraag eens om. Hoe komt het dat niet iedereen spontaan samadhi ervaart? En hoe kan het dat niet iedereen die een keer – of misschien zelfs een paar keer –  in zijn leven spontaan samadhi heeft ervaren dat niet vaker of langduriger meemaakt, en daar niet blijvend door verandert in een verlicht persoon? Dat komt doordat die ervaring uitsluitend onder bepaalde omstandigheden kán worden opgedaan. Doen die omstandigheden zich allemaal tegelijkertijd voor, … tataaa… Wie daarna de gebeurtenissen grondig analyseert, ontdekt dat de omstandigheden overeen kwamen met wat yoga aangeeft. Maar het is altijd achteraf gepraat. Bovendien moet je wel weten wat yoga aangeeft, anders moet je dat wiel eerst zelf nog even uitvinden. Kortom: een yogi neemt alle moeite bewust, omdat hij zichzelf in gunstige omstandigheden wil brengen voor het ervaren van samadhi. En na de ervaring doet hij bewust moeite het nogmaals te ervaren, en nogmaals, en nogmaals … tot hij in staat is de samadhische toestand permanent te integreren in zijn dagelijks bestaan.

Bij samadhi, het ingaan van de wolk van niet-weten, unio mystica, word je omsloten door het universeel bewustzijn om er in te verblijven. Je kunt ook zeggen dat je wordt opgenomen door de ene, zodat je volledig in Hem opgaat. Je gaat hoe dan ook de grens over die individualiteit scheidt van non-individualiteit, waarna je de onbeschrijfelijke realiteit ervaart waarin kenner en gekende één zijn. Wanneer je er weer uitkomt,  en je je individualiteit weer herneemt, is alles veranderd, en er is niets verandert. Alles. Niets. Beide tegelijk. Alle dagelijkse beslommeringen die je had, zijn er nog steeds, net als eventuele gebreken. Tegelijkertijd is alles anders. Je hebt ervaren dat je één bent met alles en allen. Dat is geen theorie meer, geen hypothese, geen loze kreet … want je hebt het onloochenbaar ervaren. Maar als iemand je vraagt het uit te leggen, sta je met je mond vol tanden. Er zijn geen woorden voor. Misschien is het nog het beste om te antwoorden: er zijn wegen naartoe…maar welke weg je ook kiest, je moet hem zelf gaan tot aan de grens en dan er overheen. Gaté, gaté, paramgaté parasamgaté, bodhi svaha …  (Voorbij, voorbij, daaraan voorbij, aan alles voorbij, … )

Het ervaren van éénheid met alles en allen is een mentaal, spiritueel gebeuren. Het kan iedereen gedurende het hele leven één of meermalen spontaan overkomen, volkomen onverwacht. Vaak duurt zoiets een paar seconden of slechts een paar minuten. Iedereen die het meemaakt, vindt het een echte topervaring. Sommigen doen er lyrisch over, en worden vervolgens vaak vreemd aangekeken want niet of nauwelijks begrepen. Anderen houden liever hun mond omdat ze er toch geen woorden voor kunnen vinden. In toestand van samadhi verkeren kan zelfs uren of in uitzonderlijke gevallen dagen aanhouden. Ondertussen gaan alle fysieke processen normaal door: je blijft ademen, je hart blijft kloppen, en je spijsvertering, stofwisseling, urineproductie… alles gaat gewoon door. Misschien allemaal wat trager en op een lager pitje, maar ondertussen. Dat betekent bijvoorbeeld dat je op een gegeven moment toch een keer moet plassen, en dat je vroeg of laat eten en drinken nodig hebt. En afhankelijk van de omstandigheden waarin je je bevindt, kunnen er fysieke ongemakken gaan optreden, variërend van afkoeling, zonnebrand, slapende benen, natregenen…

Of de toestand van samadhi hetzelfde is als ‘verlichting’, is maar de vraag. Het woord verlichting komt in de begrippenlijst van yoga niet voor.  Je kunt verlichting omschrijven met ‘uit het duister van onwetendheid treden’. Zolang je in een toestand van onwetendheid verkeert, wandel je in het duister. Je hebt geen enkele besef van de werkelijke werkelijkheid waarin je leeft en je verkeert als het ware in een droomtoestand. Hoewel… de term droomtoestand is misleidend. Menigeen meent zeker te weten dat de toestand waarin hij verkeert de enige ware werkelijkheid vertegenwoordigt. Dat snap ik helemaal: zolang je nog geen enkele verlichtingservaring hebt gehad, ken je ook niets anders. Soms echter heb je een moment waarin je ervaart dat er méér is dan wat je altijd om je heen waarneemt, méér dan wat je weet en denkt. Alsof er in alle duisternis even een licht aangaat en je de hele werkelijkheid ineens heel scherp ziet… Een moment van verlichting. Een moment van samadhi! Maar als het bij één kort moment blijft, en de tijd zonder herhalingen verstrijkt, verliest de herinnering aan kracht. Je kunt dan gemakkelijk volharden in het standpunt dat er ‘niets’ anders is dan dit materiële universum. De ervaring die je had kun je vervolgens afdoen als zinsbegoocheling; hallucinatie; waanbeeld; een kortsluiting in de hersenen of als iets anders dat niet serieus hoeft te worden genomen, tenzij als item uit een psychiatrisch handboek. Tot een volgende ‘verlichtingservaring’

Het hebben van één of  meerdere verlichtingservaringen verandert je nog niet in een verlicht persoon. Echt verlicht ben je pas wanneer jouw ervaren van de samadhische werkelijkheid je zodanig voor de geest staat, dat die ervaring jouw dagelijkse handel en wandel  bepaalt. Je staat ermee op, en gaat ermee naar bed. Anders gezegd: een keertje verlichting bereiken is één ding; regelmatig verlicht zijn is twee; een volledig verlicht leven leiden is drie en heel andere koek.

Je herkent een yogi die samadhi heeft bereikt én in het dagelijks leven weet vast te houden  waarschijnlijk nergens aan. Ga er maar van uit dat waarlijk verlichte personen, elkaar herkennen wanneer zij elkaar ontmoeten én door de ander herkend willen kunnen worden. Anders niet. Verlichte mensen zien er uit als iedereen. Ze eten en drinken, bewegen zich door het verkeer, doen huishoudelijke werken, laten de hond uit, gaan naar een arts als ze een kwaal hebben die niet vanzelf overgaat, kijken televisie, knuffelen hun kinderen en kleinkinderen en ze laten winden. Het zijn gewone mensen, met gebreken en tekortkomingen, levend vanuit een diep door ervaring gesteund besef dat ze één zijn met alles en iedereen, dus ook met jou. Daar leven ze ook naar. Meestal volkomen onopvallend. Het kan je buurman of buurvrouw zijn, of iemand van wie je het helemaal niet verwacht.

In toestand van samadhi overlijden kan ook, het is zelfs de vurige wens van iedere yogi. Het is alleen niet de bedoeling dat het per ongeluk gebeurt, maar zo bewust mogelijk!  In die bewustzijnstoestand die ‘nirvikalpa samadhi’ heet, heeft de dood voor de Yogi geen enkele duistere betekenis meer. Het één zijn met alles en allen wordt definitief.

Hier past een waarschuwing: wees op je hoede voor mensen die zichzelf presenteren als een grote geest (mahatma) meester, leraar of wat dies meer zij. De kans dat het echte gerealiseerde Yogi’s zijn, is nihil.  Het is doorgaans wishfull thinking van ego’s die doen alsof. Sommige ego’s zijn daar bijzonder overtuigend in. De eigenaar van zo’n ego gelooft het vaak zelf ook nog, vooral wanneer hij of zij een groeiende schare volgelingen heeft die deze illusie  maar al te graag voor waar aanneemt. Blijf kritisch!