Lao Zi als politiek filosoof of mystieke meditatieleraar?

Jan De Meyer is een bekende en gewaardeerde auteur op het gebied van het daoïsme. Hij heeft o.a. vertalingen verzorgd van de Liezi en de Wunengzi. Ook zijn De Weg terug over de daoïstische kluizenaars heb ik geïnteresseerd gelezen. Zijn laatste boek, Maak kennis met Lao Zi, wekte dan ook verwachtingen. De titel, Maak kennis met Lao Zi, draagt de ondertitel Samengesteld door Jan de Meyer. Deze vlag dekt de lading niet, Een politiek-filosofische vertaling van de Dao Deh Jing, Ingeleid door Jan de Meyer zou m.i. passender geweest zijn.  Het boek bestaat uit een korte inleiding over Lao Zi en een door De Meyer vertaalde versie van de Dao Deh Jing als politiek- filosofisch werk. Het is dus niet zozeer Samengesteld, maar eerder de zoveelste standaardvertaling van het geschrift dat toegeschreven wordt aan  van de Oude Meester als handleiding voor een heerser.
De Meyer vertaalt de onbenoembare Dao als de Weg, een veel te eenvoudige weergave van dit zeer complexe begrip; onbenoembaar en onvertaalbaar. Datzelfde geldt voor De(h), door hem vertaald als Kracht, door Schipper als Innerlijke Kracht maar ook te complex om zo te vertalen.

De inleiding

De inleiding biedt geen nieuwe inzichten. De legende van Lao Zi die teleurgesteld in de politieke ontwikkeling in zijn tijd een bergpas overtrok om het land te verlaten en dan door de wachter van de pas gedwongen wordt een ‘geschrift in twee delen’, de Dao Deh Jing, op te schrijven is achterhaald. Lao Zi sprak over zijn ‘leer zonder woorden’ ergens rond 500 v.C. Het ‘boek’ is tot stand gekomen via mondelinge overlevering van leerling op leerling en waarschijnlijk rond 370 v.C. deels op schrift gesteld zoals Kristofer Schipper in zijn uitgebreide vertaling ervan met inleiding en commentaar in 2010 beschrijft. Een andere goede inleiding op de mystieke leer van Lao Zi is te vinden in Filosofie met de Vlinderslag van Woei-lien Chong uit 2016. Een andere uitgebreide inleiding op de leer van Lao Zi vindt u in mijn vertaling: De Oorspronkelijke Mystieke Wijsheid van de Dao Deh Jing uit 2023, met commentaar per tekst.
De visie die De Meyer hanteert is de traditionele visie van de leer van Lao Zi als politieke filosofie, die ontstaan is rond 250 v.C. toen Chinese filosofen, zoals Han Feizi, de mystieke leer van Lao Zi gingen herformuleren en met commentaar vorm gingen geven als een ‘boek’ in twee delen. Een door Wang Bi opgestelde versie voor zijn heerser rond het jaar 200n.C. is tegenwoordig de standaardversie voor vertalingen. Een paar citaten uit het boek van De Meyer:
‘De Wijze staat met beide benen in de grillige, giftige wereld van de macht.’ (p.16)
‘De Wijze wil zo lang mogelijk heersen, maar kan dat enkel doen door zo weinig mogelijk te heersen.’ En: ‘het is duidelijk dat de Laozi (de DDJ) in de eerste plaats begaan is met de kunst van het regeren.’ (p.17) Deze visie heeft natuurlijk zijn weerslag op de manier waarop de cryptische Chinese karakters vertaald worden. Zo kan het karakter Zhi4 afhankelijk van de visie vertaald worden als ‘heersen, besturen’, maar ook als ‘beheersen van het Zelf’. Van lessen voor een heerser kom je dan op aanwijzingen voor meditatie! Daar kom ik hieronder op terug bij weergave van een paar mogelijke vertalingen van H.3, H.12 en H.5 van de DDJ.

Toch geeft ook De Meyer aan dat de Laozi ‘al twee millennia gelezen wordt als een handleiding bij het cultiveren van de eigen persoon’ en ‘Deze lezing is even zinvol als een politieke’. (p.19) In zijn vertaling is dit echter niet terug te vinden. Naar mijn mening zullen er niet veel Chinese heersers c.q. Keizers geweest zijn die de drie ‘Kostbaarheden’ in H.67, door De Meyer benoemd als ‘Liefde, als van een moeder voor haar kind’, ‘Spaarzaamheid’  en ‘Niet de eerste van het Rijk durven zijn’ zagen zitten. (Door mij vertaald als de ‘Drie Juwelen’ van Lao Zi, Mededogen, Eenvoud en Nederigheid – zie het artikel hierover in Civis Mundi digitaal 162 ).
De politiek-filosofische visie is de standaard zienswijze of paradigma van de Nederlandse sinologen maar daar is het nodige op aan te merken. Zhuang Zi wordt gezien als de grootste navolger van Lao Zi, maar deze zet zich juist af tegen elke bemoeienis van een Wijze met politiek zoals ook De Meyer aangeeft: ‘Over het algemeen geeft Zhuang Zi de raad zich zover mogelijk van het politieke toneel op te houden.’ (p.16). Net zoals de daoïstische kluizenaars die beschreven worden in De Meyers boek daarover, De Weg terug. Deze kluizenaars baseerden zich op de leer van Lao Zi, maar weigerden in het algemeen een bestuurlijke rol op zich te nemen. Blijkbaar storen de sinologen zich niet aan deze discrepanties? Deze zijn ook terug te vinden bij de vertaling van Schipper en bij de inleiding van Chong, zij het dat zij in hun commentaren meer de nadruk leggen op meditatie.
Schipper stelt in zijn boek Lao Zi onomwonden dat ‘De beoefening van de meditatie het uitgangspunt is van de gedachtewereld van de Laozi en van het taoïsme in het algemeen.’ (p.203). Toch is Schippers vertaling van het in dit opzicht cruciale derde hoofdstuk van de DDJ traditioneel politiek, maar in het commentaar bij H.65 geeft hij aan dat dit een onjuiste interpretatie is. Ik verwijs hiervoor naar de inhoudelijk sterk verschillende vertaalmogelijkheden van H.3 verderop in dit artikel.
Chong schrijft in Filosofie met de Vlinderslag: ‘De oefenweg die in deze teksten naar voren komt is niet gericht op geleerdheid in de zin van boekenkennis, maar op wijsheid, het tot bloei brengen van de eigen fundamentele menselijkheid, zoals de psycholoog en boeddhistisch leraar Han de Wit het noemt.’ Het gaat dan volgens Chong om contemplatieve psychologie: ‘Kennis en methoden die worden aangewend binnen de spirituele tradities van de mensheid om de menselijke psyché te begeleiden in een proces van innerlijke transformatie op basis van contemplatieve oefening.’ (p.15/16), die leiden tot een meer ‘open bewustzijn’. Chong verwijst hierbij ook naar de mysticus Meister Eckhart en Zen.
Daarmee in tegenspraak stelt Chong ook: ‘Zoals bekend, werd Lao Zi het niet moe om richtlijnen te formuleren voor de juiste wijze van regeren.’ (p.25). ‘Maar zoals bekend is de Daodejing ook een handleiding voor het regeren van het rijk.’(p.75/76). Lao Zi en Zhuang Zi zouden zich richten tot de elite van hun tijd waarmee de politieke visie ineens weer van stal gehaald wordt. Waar Chong aangeeft dat:  ‘De oefenweg van Lao Zi en Zhuang Zi niet bedoeld was voor asceten, maar voor mannen van aristocratische afkomst.’ (p.25) geeft Schipper juist aan dat volgens de traditie van Lao Zi en Zhuang Zi het taoïsme ‘een familie was waarin alle mensen welkom waren: vrouwen, meesters, ingewijden kinderen, ambachtslieden, boeren, handelaren etc.’ (p.198)

De vertaling

De visie van De Meyer is dus duidelijk – het gaat om politieke filosofie. Zijn vertaling van de Dao Deh Jing verschilt dan ook niet wezenlijk van de honderden andere vertalingen in allerlei Westerse talen die dit paradigma delen. M.i. een gemiste kans.
De basis van de vertaling van De Meyer is die van Sima Chengzen (een beroemde geleerde) die deze versie maakte voor keizer Chanson (712-766). ‘Een synthese van de oudste tijdens de vroege Tang bekende edities waaronder die van Hesshang Gong, die van Wang Bi en die van Fu Yi.’ (p.21). Die laatste is weer gebaseerd op de versie uit de derde eeuw v.C. bij de grafvondst in Mawangdui. De nog vroegere versie uit rond 300 v.C. (de Guodian DDJ) heeft De Meyer blijkbaar niet gebruikt. De door hem gebruikte versies zijn steeds politiek-filosofische versies die opgesteld zijn door geleerden om hun heerser(s) te behagen.
De Meyer geeft ook aan dat hij voor zijn vertaling niet naar eerdere Nederlandse vertalingen heeft gekeken, zoals die van Duyvendak, Schipper en Haft – laat staan naar de behoorlijk verschillende vertaling van een niet-sinoloog als ondergetekende, hoewel ik de DDJ heb vertaald vanuit de Chinese karakters van de zes oudste versies en daarbij tientallen andere, vooral directe, vertalingen heb geraadpleegd. Het is jammer dat De Meyer geen gebruik heeft gemaakt van het op meditatie gerichte commentaar van Schipper en de visie op de leer van Lao Zi van Chong.
Schipper gebruikte voor zijn uitvoerig van commentaar voorziene vertaling van de Dao Deh Jing, Lao Zi, Het boek van de tao (Dao) en de innerlijke kracht (Deh) een ‘nieuwe kritische teksteditie’ in samenwerking met prof. Yun Bing Ling, waaronder de oudste versies, de  Guodian en de Mawangdui, de Hesshang Gong en de Wang Bi alsmede het religieus getinte Xiang’er commentaar uit het begin van onze jaartelling.
In de traditie van de eerste sinologen zoals o.a. James Legge, Stanislas Julien en Leon Wieger heeft ondergetekende in zijn alternatieve, door Zen geïnspireerde vertaling vanuit het Chinees, al deze oude versies gebruikt en daarna nog eens bezien met een latere vertaalde versie van een 7^e -eeuwse daoïstische abt, Cheng Xuanying waardoor een wat breder beeld kon ontstaan.

Vertaling van hoofdstukken 3, 12 en 5 van de Dao Deh Jing
Bij deze geef ik drie mogelijke vertalingen vanuit de Chinese karakters van het kerndeel van deze hoofdstukken weer, de politiek gerichte van Jan de Meyer, die van Kristofer Schipper en mijn alternatieve, op mystiek en meditatie gerichte vertaling. Zo kan de lezer zelf een vergelijking maken tussen de verschillende visies. Schipper neemt daarbij een soort tussenpositie in, hij richt zich vooral in zijn commentaren op meditatie, minder in de vertaling.
Zoals al genoemd kan het karakter Zhi4  zowel ‘heersen’, besturen’ als ‘beheersen van hetzelf’ betekenen; vanuit mijn visie kies ik voor de laatste mogelijkheid.

Hoofdstuk 3

De Meyer:  ‘Daarom zal de Wijze in zijn bestuur hun harten leeg houden en hun buiken vullen, hun ambities verzwakken en hun botten versterken.
Voortdurend zorgt hij ervoor dat het volk zonder kennis of begeerte is.’
De Meyer geeft geen commentaar op dit hoofdstuk.

Schipper:
‘De Wijze, wanneer hij bestuurt, leegt hij de harten, vult de buiken, verzwakt verlangens, verzwakt zijn begeerte, versterkt de botten.
Hij zorgt ervoor dat het volk nooit iets weet of begeert.’
Schipper geeft echter als commentaar, zij het pas op p.152 bij H.65: ‘H.65 zou samen met H.3 een pleidooi zijn voor het onwetend houden van het volk om daarmee de taak van het gezag te vergemakkelijken. Dat heet ‘de politiek van het onnozel gehouden volk toepassen’. Deze interpretatie is onjuist.’ ‘Dankzij de terugkeer (naar het ene) kan de wereld de grote stroming van de levensenergie van de Tao terugvinden.’ Deze terugkeer wordt bereikt door meditatie, ‘het legen van het hart’, Xin, waarmee het denken/voelen bedoeld wordt.

Meditatief:
‘De Wijze beoefent natuurlijkweg een helende methode van (zelf)beheersing. Hij leegt zijn ‘Hart’, zijn denken/voelen, vult de ‘buik’, versterkt zijn botten.
Hij zorgt ervoor dat hij als mens permanent zonder kennis en verlangen is.’
Commentaar: Het grote verschil tussen de eerste twee en de laatste vertaling is duidelijk: i.p.v. bestuur of heersen (zoals het karakter Zhi4 ook uitgelegd kan worden) gaat het om ‘beheersing van het Zelf’ en dan slaat de rest van de tekst op meditatie: daardoor leeg je het ‘Hart’, het denken/voelen, vul je de ‘buik’ waarmee de 2^e yoga chakra, de Hara in Zen, de onderste dantian in het daoïsme bedoeld wordt. Op de ‘buik’ kom ik bij H.12 nog even terug. Niet de ambities/verlangens van het volk, maar die van jezelf dien je te laten vallen. Het gaat dan niet om het versterken van de botten van het volk (zodat ze met een gevulde buik hard kunnen werken voor de heerser), maar eerder om het ‘zitten als een rots’ zoals dat in Zen genoemd wordt. Wie ervaring heeft met meditatie zal gemerkt hebben dat tijdens de beoefening je lichaam inderdaad krachtiger gaat aanvoelen.
– het ‘helende’ aspect van het karakter Zhi4 wordt bij vrijwel alle vertalingen in een westerse taal wegelaten zonder nader uitleg, zo ook bij De Meyer en Schipper
– het karakter min2: mens, de mensen, volk, mensheid wordt hier opgevat in de vorm van ‘als mens’ i.p.v. volk
– het gaat er niet om dat ‘het volk zonder kennis of begeerte’ is, maar dat de beoefenaar van deze meditatie beide laat vallen. In de (deels terecht) aan Lao Zi toegeschreven geschriften de Qing Jing Jing en de Nei Riyong Jing wijzen deze als handleidingen voor meditatie op het laten vallen van het denken respectievelijk verlangens.
Overigens zijn in een aantal andere vertalingen met mijn tekst vergelijkbare, zei het minder consequent als meditatief doorgevoerde, interpretaties te vinden, bijvoorbeeld bij Stanislas Julien, Brian Brown Walker en bij de vertaling van de Hesshang Gong DDJ door Mansvelt Beck. Ik citeer uit de laatste: ‘De heilige zal bij zijn bestuur zijn hart legen, zijn buik vullen, zijn wil verzwakken, zijn botten versterken.’ (p.29) M.b.t. kennis volgt ook hij weer het traditionele paradigma over het ‘volk’.

Hoofdstuk 12 2^e vers
Het eerste vers van dit hoofdstuk verschil tekstueel, maar niet wezenlijk van inhoud in deze drie vertalingen. Het gaat erom dat de zintuigen (het oog, oor etc.) de mensen ‘buiten zichzelf’ brengen en hoe de Wijze daar tegenover handelt; ik vermeld het 2^e vers omdat de ‘buik’ uit H.3 in de traditionele vertalingen volstrekt onduidelijk is, maar in de meer meditatieve vertaling op zijn plaats valt.

De Meyer:
‘Wanneer de Wijze ordent is hij begaan met de buik, niet met de ogen.
Daarom verwerpt hij dat daar en kiest hij voor dit hier.’
De Meyer geeft geen toelichting op deze zo geformuleerde onduidelijke tekst. Wat is hier de betekenis van de ‘begaan met de buik’?

Schipper:
‘Vandaar dat de Wijze doet wat goed is voor de innerlijke mens, en richt zich niet op het oog.
Hij verwerpt wat vergezocht is en neemt wat voor de hand ligt.’
Schipper stelt in zijn Lao Zi dat ‘De sterke prikkelingen en emoties (via o.a. de zintuigen) schade doen aan ons leven. Je hiervan losmaken, leren te leven zonder al die stimulans, is een levenshouding die je in staat stelt je te ontdoen van alle banden die je vrijheid belemmeren.’(p.44)  ‘Vandaar dat de Wijze doet wat goed is voorde innerlijke mens.’ Meditatie!

Meditatief:
‘De Wijze hanteert een methode van helende zelfbeheersing.
Hij richt zich op de buik, niet op het oog.
Hij richt zich niet op ‘Dat’, maar vat ‘DIT’.’
In de meditatieve visie betekent deze tekst dat de Wijze ‘zich richt zich op de buik’ dat deze zich richt op concentratie op de onderste Dantian, de Hara als energiecentrum even onder de navel. ‘Niet op het oog’: niet op de zintuigen en uiterlijke prikkelingen wat Schipper benoemt als ‘vergezocht’; het ‘Dat’ in mijn vertaling. De Wijze richt zich op ‘wat voor de hand ligt’, ‘DIT’, hetgeen binnen hem is (zie H.5), innerlijke schouwing, meditatie. ‘DIT’ komt in een vergelijkbare betekenis ook voor in de hoofdstukken 21, 34, 38 en 72 in mijn vertaling.

Hoofdstuk 5

Na H.3 en H.12 wijs ik ook nog op de vertalingen van H.5 (1^e en 3^e strofe) waarbij vooral de uiteenlopende commentaren de verschillen in visie weergeven:

De Meyer: ‘Hemel en Aarde zijn niet medemenselijk, zij beschouwen de 10.000 wezens als strooien honden. De Wijze is niet medemenselijk, hij beschouwt het volk als strooien honden.
Te veel praatjes leiden herhaaldelijk tot uitputting. Beter is ‘t  het midden te bewaren.’
Het commentaar van De Meyer, enkel op de eerste strofe: ‘Eenmaal wordt de Wijze zelfs omschreven als iemand die het volk beschouwt als strooien honden. Die worden voor en tijdens een ritueel uitermate eerbiedig behandeld maar daarna gewoon weggegooid of verbrand.’ (p.18). De Meyer geeft aan dat de legalist Han Feizi, die een van de eerste politieke gerichte commentaren op de Dao Deh Jing schreef, misschien door dit aspect werd aangetrokken tot het geschrift

Schipper:

‘Hemel en Aarde zijn niet barmhartig, ze zien alle wezens als strohonden.
De Wijze is evenmin barmhartig, hij beschouwt alle stammen als strohonden.
Grote geleerdheid is algauw uitgepraat. Het is beter je te concentreren op wat binnen in jezelf is.’
Schipper noemt ook de strohonden als offers op vergelijkbare wijze, maar geeft ook commentaar op de laatste strofe: ‘Geleerde verhalen houden over morele principes zijn weldra uitgeput, maar de mens die zich concentreert op wat binnen hem is, kan lang leven’ (p. 30 in de Lao Zi), waarbij lang leven verbondenheid met de Dao (door meditatie) kan betekenen.

Meditatief:
‘Hemel en Aarde houden zich niet bezig met medemenselijkheid, alle verschijnselen worden waargenomen als ‘strooien honden’, als ‘illusie’. De Wijze houdt zich niet bezig  met medemenselijkheid, hij neemt de mensen waar als ‘strooien offerhonden, als ‘illusie.
Veel geleerde praatjes leiden snel tot desinteresse. Richt je liever op hetgeen in jezelf is, je eigen
Geest, het Zelf.’
Ik wijs er in mijn commentaar bij deze tekst op dat de ‘strohonden’ symbool staan voor alle vormen en verschijnselen, ook de mensen, die door Hemel en Aarde (de Dao) waargenomen worden als zijnde illusoir. In de Liezi zegt Lao Zi tegen een leerling: ‘Alles wat leeft en een vorm heeft zijn allemaal illusie…Jij en ik zijn evenzeer illusies’. (Liezi H.3.II).
Het laten vallen van geleerdheid is een vaker voorkomend thema in de Dao Deh Jing: richt je liever door meditatie ‘op hetgeen binnen in jezelf is’, ‘je eigen Geest, het Zelf.’

Conclusie

Het is jammer dat De Meyer zich heeft laten verleiden tot het maken van een wel erg traditionele politiek-filosofische vertaling van de Dao Deh Jing. Hij kent ongetwijfeld de vertaling van Schipper en het werk van Chong, maar gaat daar totaal niet op in. Daardoor draagt zijn boek helaas weinig of niets bij tot de literatuur over Lao Zi en de Dao Deh Jing. Iemand die niet goed op de hoogte is van het daoïsme kan gemakkelijk op het verkeerde (politiek-filosofische) been gezet worden. Zoals Schipper stelt: ‘Het gaat om meditatie.’