Leven in het hart van vergankelijkheid

Over Otagaki Rengetsu (1791-1875) door Monique Leferink op Reinink

Hoe aanvaard je het onaanvaardbare? In verschillende boeddhistische verhalen staat het (leren) aanvaarden van een groot en pijnlijk verlies centraal. Bekend is het verhaal van de jonge vrouw Kisagotami, die volledig radeloos na het overlijden van haar enige kind, van de Boeddha opdracht kreeg bij ieder huis in het dorp aan te kloppen en een mosterdzaadje mee te nemen uit een huis waar nog nooit iemand was gestorven. Kisogatami keerde zonder mosterdzaadje terug, maar mét het inzicht dat de dood ons allen treft.

Ook het levensverhaal van Otagaki Rengetsu is doordrenkt van verlies. Haar leven en kunst laten op een indrukwekkende manier zien hoe zij het diep doorleefde besef van zowel de vergankelijkheid van al het bestaande als van de eenheid van alle dingen, gestalte wist te geven in haar poëzie en keramiek. Graag laat ik in dit artikel onze sangha kennismaken met deze bijzondere vrouw.

Rengetsu, Lotus-maan, verloor al haar drie kinderen uit haar eerste huwelijk, en later ook nog twee kinderen uit haar tweede huwelijk. Bovendien stierven haar beide echtgenoten. (Zie voor een uitvoerige levensbeschrijving de website van het Rengetsu Foundation Project).

Op 33-jarige leeftijd, na het overlijden van haar drie eerste kinderen en haar man, was zij in diepe rouw. Zij sneed haar haar af en besloot in te treden in de Chion-in tempel in Kyoto. Daar kreeg zij de naam Rengetsu ( ren = lotus getsu = maan). Nadat binnen enkele jaren haar laatste twee kinderen en haar tweede echtgenoot overleden, zag zij zich gedwongen uit Chion-in te vertrekken.

Op een avond, nadat het Rengetsu niet was gelukt onderdak voor die nacht te vinden, viel zij buiten onder een kersenboom in slaap. Toen zij haar ogen opende werd zij plotseling overvallen door wat zij zag, een moment van verlichting1:

Do not simply gaze
At the cherry blossoms!
Look- the wind is blowing,
Scattering their beauty, yet
This  path remains peaceful as ever.

Kijk niet alleen maar
Naar de kersenbloesems!
Zie- de wind blaast,
Verspreidt hun schoonheid, en toch
Blijft dit pad vredig als altijd.

Rengetsu was door zoveel ingrijpend verlies in haar leven diep doordrenkt van de vergankelijkheid van het bestaan. Training in zowel het Zuivere Land Boeddhisme, het Zen Boeddhisme als het Esoterische Boeddhisme gaf haar een basis van waaruit zij zich openstelde voor het leven zoals zich dat van moment tot moment ontvouwde. Zichzelf omschreef ze als een ‘door een krachtige wind voortgedreven wolk.’

Na haar vertrek uit Chion-in voorzag zij in haar levensonderhoud met het maken van keramische objecten en het schrijven van gedichten, die zij later ook vaak in haar keramiek inscribeerde. Haar keramiek was van het begin af aan populair, haar theekommen, schaaltjes en borden werden  veel verkocht.

Rond haar 75e jaar besloot Rengetsu zich terug te trekken in een kleine hut op het terrein van Jinkai-in, een tempel nabij Kyoto. De laatste tien jaar van haar leven waren het meest productief, zij kon zich nu in alle rust wijden aan het creëren van keramiek en poëzie. Rengetsu was bovendien zeer begaan met het lot van anderen, zo maakte ze duizend afbeeldingen van Kannon Boddhisatva om geld in te zamelen voor de slachtoffers van een grote overstroming. Ook gaat het verhaal dat Rengetsu, toen er een keer een dief haar hut binnenkwam, tegen hem zei dat hij wel wanhopig moest zijn, en dat hij alles mee mocht nemen wat hij nodig had. Ze bood zelfs aan een kop thee voor hem te maken! Andere kunstenaars schonk zij soms haar handtekening om ze op die manier te helpen hun werk te verkopen. Rengetsu werkte graag samen met andere kunstenaars en had een brede belangstelling: zij had contact met geestelijken uit allerlei stromingen.

In het besef van haar eigen sterfelijkheid had zij altijd een doodskist klaarstaan met daarin een witte lijkwade. Wanneer iemand in haar omgeving stierf die weinig geld had, gaf ze haar doodskist vaak weg. Alle dorpelingen wisten dat, als het zover was, werd er vaak gezegd: ‘Ga maar naar Rengetsu een kist halen.’

Jaren later vroeg zij Tomioka Tessai (1837-1924), bevriend kunstenaar en protegé, op haar witte lijkwade de maan en een lotusbloem te schilderen. Nadat hij dat had gedaan, vouwde ze de doek zorgvuldig op en deed hem in een houten kistje. Toen ze stierf, wasten de dorpelingen haar lichaam en wikkelden haar in de witte doek. Op dat moment werd het gedicht zichtbaar dat ze midden op het doek tussen zijn tekening van de maan en de lotus had geschreven:

My hope
Finding a way
To behold
The cloudless moon
Upon a lotus blossom in the next world.

Mijn hoop
Een weg te vinden
Om een wolkeloze maan
Te aanschouwen
Op een lotusbloesem in de volgende wereld

Poëzie

Sinds lang koester ik een klein boekje dat ik zo nu en dan opensla: Lotus Moon, the poetry of the Buddhist nun Rengetsu. Vertaald en geïntroduceerd door John Stevens. Het boekje bevat vele gedichten van Rengetsu, vertaald in het Engels. Het is geïllustreerd met een aantal foto’s van haar bijzondere keramische werk en bevat een geschilderd portret. Bij mijn weten is er helaas geen Nederlandse vertaling van haar poëzie.

Rengetsu wordt beschouwd als een van de grote Japanse dichters van de 19e eeuw. Haar talent was van het begin af aan duidelijk. Als jonge vrouw kreeg zij onderricht in het schrijven van waka, gedichten bestaande uit vijf regels en 31 lettergrepen, 5-7-5-7-7. Zij liet meer dan duizend waka na. Haar schrijfstijl is mede gevormd door het inscriberen in klei en is geliefd om de ronde, dunne, elegante, delicate streken en veel leegte tussen de woorden. De weerstand van klei maakte een helderheid van vorm noodzakelijk. Rengetsu schreef in ‘grasschrift’ (hiragana), een elegante vereenvoudiging van het gangbare Japanse schrift, letters die laaggeletterden en vrouwen ook konden lezen. Haar gedichten illustreerde en verlevendigde zij met afbeeldingen uit de natuur, eenvoudige seizoensmotieven als een tak kersenbloesems, de maan, eierplanten, vogels, vlinders en soms andere dieren. Rengetsu was zich zeer bewust van hoe onze levens vervlochten zijn met de natuur. Bovendien baseerde zij haar werk op de poëtische traditie waarvan zij deel uitmaakte. Zo was zij een groot bewonderaar van de monnik en dichter Saigyo Hoshi (1118-1190) die waka schreef over de natuur, liefde en vergankelijkheid, en van de haiku-meester Matsuo Basho (1644-1694). Haar gedichten kalligrafeerde zij op dunne stroken papier (tanzaku) of op vierkant papier (shikishi) . Ook inscribeerde ze ze met een kwast of beiteltje in natte klei.

Mountain falling flowers
We accept the graceful falling
Of mountain cherry blossoms,
But it is much harder for us
To fall away from our own
Attachment to the world.

Vallende bloesem in de bergen
We aanvaarden het sierlijke vallen
Van kersenbloesems in de bergen,
Veel moeilijker voor ons is het
Onze gehechtheid aan de wereld
Te laten vallen.

Ice in the Mountain Well

Yesterday
I shattered the ice
To draw water –
No matter, this morning
Frozen just as solid.

IJs in de bergbron
Gisteren
Heb ik het ijs gebroken
Om water te putten –
Tevergeefs, vanochtend
Is het weer net zo hard bevroren.

Keramiek

De keramiek van Rengetsu was zo populair dat bijna ieder huishouden in Kyoto op zijn minst twee of drie objecten van haar in bezit had. Rengetsu vervaardigde theepotten en theekopjes, daarnaast maakte zij onder meer borden, flessen en kopjes voor sake. Haar keramiek baseerde zij op de wabi-sabi esthetiek: de schoonheid van de imperfectie. Haar keramiek is aards en ongedwongen en kent tegelijkertijd een sublieme schoonheid. Toen zij achter in de veertig was begon zij met het inscriberen van haar gedichten in de nog natte klei, een unicum. Van haar keramiek werd veel gebruik gemaakt tijdens theeceremonies. Hoewel Rengetsu theepotten en kopjes maakte voor de meer officiële matcha-theeceremonies, ging haar hart uit naar het maken van kopjes en theepotten voor de destijds meer informele sencha-theeceremonies.

Melissa McCormick (zie bronnenlijst) noemt het keramische werk van Rengetsu de fossilisatie van haar bestaan op aarde, een materiële getuige. Haar inscripties hebben een sterk lichamelijke component, zij zijn ontstaan vanuit adem en geest en zijn voelbaar als je met een vinger langs een van haar werken strijkt. Rengetsu’s lichaam, één met het object dat zij maakte, was als het ware het voertuig voor het object dat zij maakte en de waka die zij inscribeerde. Rengetsu werkte graag samen met andere pottenbakkers als Kuroda Koryo (1822-1894) en Isso (19e eeuw, precieze data onbekend.)

Naast poëzie bracht Rengetsu in haar keramische werk vaak motieven uit de natuur aan , waarbij ze een voorliefde had voor de lotusbloem.

Rengetsu schreef bovendien meer dan 300 brieven, enkele daarvan zijn gepubliceerd op de prachtige website van het Rengetsu Foundation Project, een project dat zich vanaf 2005 bezighoudt met de omvangrijke nalatenschap en het vertalen van haar vele gedichten.

Door de manier waarop Rengetsu vanuit haar hart/geest steeds weer betekenis wist te geven aan de broosheid van het bestaan, vormen haar leven en werk een aanhoudende, inspirerende en indrukwekkende bron van onderricht in vergankelijkheid.

Van alle gedichten is zowel de Engelse vertaling van John Stevens opgenomen als de Nederlandse weergave daarvan door de auteur. Eindredacteur Auke Leistra heeft daarbij waardevolle suggesties gedaan.