• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Tiende jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • André Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Eelco van der Meulen
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Ramo de Boer
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
  • Privacy

Boeddhisme en Psychologie

21 september 2015 door Robert Keurntjes

Tarab Tulku rinpoche
Tarab Tulku rinpoche

Eind jaren negentig kwam ik in een ongemakkelijke situatie met een zenleraar terecht nadat ik “boeddhisme” en “psychologie” in één zin gebruikte. Boeddhisme was een religie en had niks met psychologie te maken. Mijn poging om te begrijpen wat er zijns inziens mis mee was eindigde met de mededeling dat ik dat maar aan mijn leraar moest vragen. De man die mij geïnspireerd had om boeddhisme ook van uit een psychologisch perspectief te bekijken was de Tibetaanse leraar Tarab Tulku Rinpoche[1] dus aan hem hoefde ik het niet te vragen; ik bleef verwonderd achter.

Niet alleen van boeddhistische zijde werd er wat argwanend gekeken als je het had over boeddhistische psychologie: in de psychologie, en wetenschap in het algemeen, was er ook duidelijk meer terughoudendheid dan nu. De opkomende mindfulness beweging probeerde associaties met boeddhisme uit de weg te gaan en onderzoek naar meditatie werd niet of nauwelijks gedaan. Buiten de religie faculteiten was er weinig interesse in wat het boeddhisme eventueel te zeggen zou hebben.

Foto by Christopher Michel.
Foto by Christopher Michel.

Niet dat er helemaal niks gebeurde. De eerste ontmoeting tussen de Dalai Lama en westerse wetenschappers, vond plaats in 1987 op initiatief van Adam Engle en de neurowetenschapper Francisco Varela. En in Nederland heeft Han de Wit (leerling van Chögyam Trungpa die in 1974 gezegd zou hebben dat het boeddhisme naar het Westen zou komen als een psychologie) in de jaren 80 de basis gelegd voor een contemplatieve psychologie.

Het algemene beeld was, en bij velen nog, dat boeddhisme enkel een religie is en derhalve weinig rationeel. Ook al wordt er, sinds de theosofen in de 19e eeuw het boeddhisme ontdekte, nog wel eens gezegd dat boeddhisme te vergelijken is met wetenschap. Mede door deze pogingen om boeddhisme in een specifiek westerse categorie te duwen blijft er de nodige onduidelijkheid.

Mijns inziens maken we daarmee ten aanzien van boeddhisme een categorie fout. Binnen het christendom, of in de Christelijke wereld is er ruimte voor culturele, religieuze en wetenschappelijke diversiteit en ontwikkeling. Een vergelijkbare categorie voor boeddhisme is er niet echt, we gebruiken “boeddhisme” voor tal van onder-categorieën, maar een begrip dat het hele conglomeraat van de door het boeddhisme geïnspireerde wereld omvat is er niet. Gebruik je “boeddhisme” wel als zodanig dan geldt wat Tarab Tulku zei: “boeddhisme heeft wel een religie, maar is geen religie”, onder de kop “boeddhisme” vind je religie, filosofie, psychologie, literatuur, kunst enzovoort.

Het is vandaag de dag al een stuk makkelijker om het te hebben over ‘boeddhistische psychologie’ of de psychologie van het boeddhisme. Ook al blijven de ideeën over wat het behelst vaak beperkt tot meditatie en compassie. Er blijft nog veel te ontdekken over wat het boeddhisme ons te vertellen heeft over de werking van onze geest en hoe wij de werkelijkheid waarnemen. 

India

Siddhartha Gautama was een man van zijn tijd; een tijd waarin er meerdere bewegingen waren die de dogmas en de praktijk van het establishment in twijfel trokken. De verschillende scholen en stromingen bekritiseerden elkaars standpunten wat een nieuwe impuls gaf aan de intellectuele ontwikkeling van India. Een ontwikkeling die niet beperkt bleef tot ‘religieuze’ ideeën maar die alle mogelijke vakgebieden betrof, wat via de Islamitische intellectuele wereld ook van groot belang was voor de latere westerse wetenschap.[2]

De enige beperking die impliciet aanwezig was is dat in het Indische denken kennis er uiteindelijk alleen toe doet wanneer het bijdraagt aan de bevrijding uit het ondermaanse. Het is soteriologisch van aard: soteriologie=bevrijdingsleer. In het algemeen is dit niet voorbehouden aan religies, we zien het ook in de Griekse filosofie die zich richt op het goede leven en zelfs het humanisme is in zekere zin een bevrijdings’leer’. Ze richten zich alleen niet op een hiernamaals: de bevrijding is een geestelijke bevrijding in dit leven. 

Boeddhisme

De dialoog tussen de verschillende stromingen continueerde in India voor vele eeuwen en leidde tot een rijke traditie van studie. Het boeddhisme heeft zo een paar van de grootste denkers voortgebracht, waarbij ik dan op de eerste plaats denk aan Nagarjuna en Vasubhandu. De laatste en zijn illustere voorgangers Dignaga en Dharmakirti waren van groot belang voor de ontwikkeling van de logica in India en voor belangrijke inzichten over hoe onze conceptuele geest een rol speelt in onze waarneming.

Zij wilden begrijpen hoe onze geest werkt en hoe het kan dat wij de wereld waarnemen zoals wij dat doen. Als je dat immers begrijpt dan begrijp je ook waar geluk en ongeluk (duhkha) vandaan komen en wat je er tegen kunt doen. Ze zochten niet naar een verklaring in het functioneren van onze hersenen maar in onze waarneming. Het samenspel tussen zintuigen en bewustzijn.

Soteriologie en epistemologie

Wat wij doorgaans over psychologische inzichten uit het boeddhisme te horen krijgen is behoorlijk praktisch georiënteerd. Het belang van meditatie en van liefde en compassie, de onhandige invloed van gehechtheid en woede enz. Zaken die voor iedereen die iets meer geestelijke vrijheid in zijn of haar leven wil van groot nut zijn.

Er is echter meer en om dat ‘meer’ wat te verduidelijken gebruik ik het onderscheid tussen soteriologische en epistemologische psychologie. Soteriologische psychologie gaat over zaken die ons praktisch kunnen helpen om om te gaan met wat we in ons leven tegen komen. Buiten het boeddhisme vallen daar onder anderen de inzichten uit de zogenaamde ‘zelfhulpboeken’ onder (b.v. de boeken van de onlangs overleden Wayne Dyer).

De geest is de voorloper van alle dingen, zoals iemands schaduw die hem nooit verlaatDaarnaast zijn er nog psychologische inzichten die verklaren hoe onze geest werkt. Hoe onze psyche zich ontwikkelt, hoe mentale problemen te verklaren zijn enz. Typerend voor de boeddhistische psychologie is dat het vooral gaat over waarnemen. Epistemologie, oftewel kenleer, gaat over de vraag hoe wij tot kennis komen. Vandaar dat ik voor de psychologische modellen van het boeddhisme de term epistemologische psychologie gebruik.

Liefdevolle vriendelijkheid en compassie

Een mooi voorbeeld van de (soteriologische) psychologische inzichten van het boeddhisme is de introductie van Boeddha van de brahmaviharas (de goddelijke verblijfplaatsen: liefde, compassie, medevreugde, gelijkmoedigheid). Ooit begonnen als een training van de geest kreeg het in de loop der tijd steeds meer een ethisch karakter en eenmaal in het Westen werd het, vanuit onze christelijke achtergrond, ook gezien als basis om geëngageerd in actie te komen. Het achterliggende idee is dat wanneer je minder onderscheid maakt tussen het belang van je zelf en anderen, en je iedereen oprecht al het geluk toewenst en hoopt dat ze bevrijd zullen zijn van lijden, je bevrijd zult zijn van heel veel onnodig lijden.

Dit gaat dus niet zo zeer of ethiek of over wat je wel of niet voor een ander doet, maar over de invloed van je motivatie en je intentie op je mentale welbevinden. Het gaat er niet om dat je dan een beter mens bent, maar dat je als mens dan geestelijk beter af bent. Ontwikkel liefde en compassie naar anderen en je zult dan leven als een god in Frankrijk.

Epistemologie

De epistemologie van het boeddhisme laat ons zien dat er een onderlinge verbondenheid is tussen mijn geest en wat ik waarneem. Wanneer je met dit inzicht naar liefde-compassie kijkt openbaart zich op een andere manier de invloed hiervan.

Stel (om maar een actueel voorbeeld in september 2015 te gebruiken) je ziet vluchtelingen als vreemdelingen die jouw wereld binnen komen, dan leef je in een hele andere wereld dan wanneer ‘dezelfde’ vreemdelingen ziet als mensen die, net als jij, proberen om lijden te vermijden. Ik bedoel niet dat je dezelfde wereld anders duidt; ik bedoel dat je dan in een hele andere wereld leeft.

Wij gaan er vanuit dat wat wij waarnemen ook daadwerkelijk zo bestaat als dat wij het waarnemen. Iedereen ziet dezelfde vluchtelingen, het zelfde leed en hetzelfde gevaar. Het is dan ook gemakkelijk om degene die het anders ziet dan jij af te wijzen onder het mom dat ze het niet goed zien.

Dat wordt door inzichten uit het boeddhisme ontkend. De werkelijkheid die wij waarnemen ontstaat in de ontmoeting tussen subject en object; tussen de waarnemer en het waargenomene. Wat wij ervaren is noch objectief, noch subjectief, maar een werkelijkheid zoals die aan mij verschijnt.

Mijn bang zijn ergens voor gaat hand in hand met dat ik mezelf als kwetsbaar ervaar en wat tegenover me staat als bedreigend zie. Doordat wij daadwerkelijk iets zien wat bedreigend is, begrijpen we dat alsof dat als zodanig buiten mij bestaat, en beseffen we niet dat het te maken heeft met hoe ik mezelf ervaar.

Nu kun je daar tegen in brengen dat er toch dingen zijn die echt gevaarlijk zijn. Als je geraakt wordt door de bliksem ga je echt dood. Maar zelfs zo’n reëel gevaar is slechts een gevaar in relatie tot waar je je mee identificeert. Stel je zou geloven in een eeuwig bestaande ziel en je daar volledig mee identificeren dan heb je ook geen grond meer om bang te zijn dat je dood gaat.

Enkel tegen een ander zeggen dat wat hij ziet niet juist is, heeft dan ook geen zin. Zo lang als je jezelf ervaart als iemand die bedreigd wordt, blijf je wat voor je staat zien als bedreigend.

Compassie met alle levende wezensAls we dat terug brengen naar liefde-compassie dan blijkt dat de kracht niet zo zeer zit in de houding of de motivatie waarmee je de ander benadert, maar in een ander ‘zelf-identificatie’. Hoe sterker je onderscheid is tussen wat je beschouwt als ‘ik’ en wat je beschouwt als de ‘ander’ hoe meer wrijving er ontstaat. Hoe minder onderscheid tussen ik en de ander hoe meer je open kunt staan voor het geluk en ongeluk van de ander.

Boeddhistische epistemologie gaat dan ook niet alleen over hoe ik de wereld ervaar maar over alle aspecten die een rol spelen in de manier waarop wij de werkelijkheid ervaren. Een complex geheel waar in de zelf-identificatie (of zelf-referentie) een cruciale rol speelt. Bevrijding in boeddhistische zin draait uiteindelijk om het ontwikkelen van een andere zelf-referentie. Om te beginnen een zelf-referentie die minder conceptueel gedomineerd is en meer direct ervaren.

De rol van onze conceptuele geest is dan ook een ander aspect dat een grote rol speelt in de boeddhistische epistemologische psychologie. Met dat er contact is tussen je zintuigen en een object is er nog geen ervaring die betekenis heeft. Voor die betekenis moet je onderscheid kunnen maken tussen het ene en het andere. Zeker in onze rationele samenleving spelen concepten daar een grote rol in. Wanneer wij een stoel zien, zien wij die meteen als stoel. Dat is niet omdat er iets in die stoel zit wat de stoel tot stoel maakt, maar dat zit in de relatie tussen een specifieke vorm en het concept ‘stoel’. Als je niet weet wat een stoel is, zie je wel dezelfde vorm, maar je ziet geen stoel.

Zo delen wij onze wereld in aan de hand van concepten die we kennen. Op zich handig, maar wanneer dat gaat domineren en de wereld waar we ons toe verhouden niets anders is dan het verhaal dat wij er over vertellen dan verlies je veel vrijheid. Wanneer een object dat dezelfde vorm heeft als een glas benoemd wordt als vaas, en die benoeming de maatstaf is, wil je er geen limonade uitdrinken, ook als is het helemaal schoon (misschien is het voorbeeld sterker als ik het over eetbare wormen heb; het idee blijft echter hetzelfde).

Ik heb nu paar aspecten van die epistemologische psychologie verweven met de relatie tot het soteriologische maar ook los daarvan kunnen we veel leren wat het boeddhisme aan modellen ontwikkeld heeft over onze geest en hoe we de werkelijkheid ervaren. Modellen die mogelijkerwijs zinvol kunnen zijn voor de Westerse psychologie. Het inzicht dat de wereld die ik waarneem niet los van mij bestaat willen we wellicht wel aannemen maar is voor onze westerse psychologie nog een lastige om in volle omvang in theorieën te verwerken.

Uitwisseling boeddhisme en psychologie

We zijn in een tijd beland waar er behoorlijk wat openheid is tussen boeddhisme en psychologie. Ik hoop dat de uitwisseling echter verder zal voeren dan het uitwisselen van methodes. Ik hoop dat de westerse psychologie in navolging van de ontdekking van mindfulness ook kennis gaan nemen van de meer epistemologische psychologie van het boeddhisme, maar ook dat binnen de boeddhistische wereld er meer bekendheid komt met de enorme erfenis van de grote Indische boeddhistische denkers.

Robert Hartzema Boeddha boeddhistische psychologieMijns inziens is dat meer dan de moeite waard. Ik meen dat het kan helpen om de taal van het boeddhisme meer om te zetten naar een taal die wij hier begrijpen en dat het kan helpen om ‘betere’ modellen te ontwikkelen voor de psychologie. Om maar een voorbeeld te geven: als we in staat zijn om aan de hand van boeddhistische modellen te verwoorden wat het mechanisme is achter de effecten van mindfulness zouden we ook wel eens tot een ander verklaringsmodel kunnen komen voor die verstoringen waarbij mindfulness effectief blijkt.

Een echte uitwisseling tussen boeddhistische en westerse psychologie zal echter niet heel gemakkelijk zijn. Daarvoor is het nodig om helder te krijgen welke vooronderstellingen aan beide ten grondslag liggen en op welke vragen ze antwoord proberen te geven.

Ik ben dan ook blij dat ik bij kan dragen aan de conferentie die door Tarab Instituut Nederland en de Stichting Psychotherapie en Boeddhisme op 29 oktober a.s. in Nijmegen georganiseerd wordt:

Conferentie Boeddhisme en Psychologie met Alan Wallace, Edel Maex en Lene Handberg als sprekers en ’s middags workshops van o.a. Robert Hartzema, Irene Bakker, Adeline van Waning, Marieke van Vugt en Hans Knibbe.

  1. Tarab Tulku Rinpoche (1934-2004) was een Tibetaanse leraar die o.a. een opleiding in boeddhistische filosofie en psychologie gestart is, die door het Tarab Instituut Nederland verzorgd wordt.
  • Dat wij b.v. met het getal nul kunnen rekenen (essentieel voor de hele wetenschap en techniek) hebben we te danken aan India. Nagarjuna heeft hier een belangrijke rol in gespeeld en Brahmagupta was de eerste die de rekenregels voor het getal nul op papier gezet heeft.
[1] Tarab Tulku Rinpoche (1934-2004) was een Tibetaanse leraar die o.a. een opleiding in boeddhistische filosofie en psychologie gestart is, die door het Tarab Instituut Nederland verzorgd wordt.
[2] Dat wij b.v. met het getal nul kunnen rekenen (essentieel voor de hele wetenschap en techniek) hebben we te danken aan India. Nagarjuna heeft hier een belangrijke rol in gespeeld en Brahmagupta was de eerste die de rekenregels voor het getal nul op papier gezet heeft.

Delen is rijkdom:

  • Twitter
  • LinkedIn
  • E-mail

Categorie: Boeddhisme, Columns, Opinie Tags: Boeddhisme, psychologie, Robert Keurntjes

Lees ook:

  1. Boeddhisme en psychologie- de wederzijdse beïnvloeding
  2. Robert Keurntjes: Het nieuws deze week – 2013106
  3. Psychotherapie en vajrayana boeddhisme
  4. Zorgen over het boeddhisme

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

Robert Keurntjes

Robert Keurntjes is filosoof en combineert philosophy of mind met boeddhistische filosofie in relatie tot hedendaagse vraagstukken.’ Site: robertkeurntjes.nl 
Alle artikelen »

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 21 april 2021
    Zen Spirit Doorgaande groep Meditatie Arnhem
  • 21 april 2021
    'Natuur: één Leven' - ONLINE Lezingenserie
  • 22 april 2021
    Doorlopende groep Vipassana Haarlem
  • 25 april 2021
    Open les Kum Nye Tibetaanse Yoga | Online
  • 25 april 2021
    Boeddhisme in een notendop
  • bekijk de agenda

De werkplaats

De werkplaats.

Boeddhistische kunstenaars

Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
lees meer »

Pakhuis van Verlangen

In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

Van de bergen naar de stad

Kees Moerbeek - 18 april 2021

De leiders van het Nieuwe Boeddhisme (shin bukkyō) beweerden dat het Japanse boeddhisme evolutionair de meest geavanceerde vorm was van Boeddha’s leer. Anderen gingen zelfs zover om te beweren dat het zuivere boeddhisme alleen in Japan bewaard is gebleven.

Het zelfgekozen levenseinde

Erik Hoogcarspel - 15 april 2021

Je hoort steeds meer tegenwoordig dat een leven “voltooid” kan zijn, alsof het leven een klus is die je moet klaren. Ik begrijp het gevoel, maar uit de bijna-doodervaringen blijkt dat mensen die op het randje zijn geweest opeens andere opvattingen hebben gekregen.

De brug tussen China en Japan

Kees Moerbeek - 4 april 2021

Toen het koninkrijk Silla zich in het jaar 57 losmaakte van China, ontstonden de Drie Koninkrijken van Korea. Dit waren: het koninkrijk Goguryeo, het koninkrijk Baekje en het koninkrijk Silla. Dit artikel gaat met grote stappen door de geschiedenis van Korea. Eeuwenlang was het land de brug die China met Japan verbond en ook de brug waarover de Boeddha naar Japan reisde.

Ardan

Ardan - 4 april 2021

...

Over het lijden van boeddhisten in Bangladesh

Kees Moerbeek - 28 maart 2021

Bangladesh werd in 1971 na een wrede onafhankelijkheidsoorlog onafhankelijk van Pakistan. Dit ‘land van de Bengalen’, de letterlijke betekenis van ‘Bangladesh’, is de delta van de rivieren de Ganges en de Brahmaputra en grenst zowel aan India als aan Myanmar. Zo’n 0,6% van de ruim 162 miljoen Bengalen is Theravada boeddhist en 95% is moslim. In 1988 werd de islam er staatsgodsdienst. Dit artikel gaat over de grote lijnen van de positie van de boeddhisten.

Meer onder 'pakhuis van verlangen'

Footer

Boeddhistisch Dagblad

Meest recente berichten

  • ‘Gezondheid is het hoogste goed, nirvana het hoogste geluk’
  • Boeken – Religieus atheïsme
  • Animal Rights – Steeds meer proefdieren dood zonder te zijn gebruikt
  • Leven in Thailand – Er is hoop
  • Niet-weten als passe-partout: genade

Reageren

We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

Over het BD

Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
Lees ons colofon.

Zie ook

  • Contact
  • Over ons
  • Columns
  • Reageren op de krantensite

Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.

 

Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken.  Via de instellingen kun je bepalen wat je wel of niet toestaat: bekijk je instellingen.

 

loading Annuleren
Bericht niet verstuurd - controleer je e-mailadres!
E-mail-controle mislukt, probeer het opnieuw
Helaas, je blog kan geen berichten per e-mail delen.
Boeddhistisch Dagblad
Powered by  GDPR Cookie Compliance
Privacy en cookies

Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken en als je reageert: je naam en mailadres.

Zo houden we bij hoe de site gebruikt wordt en hoe vaak.

Hier kun je instellen welke cookies je wel of niet toestaat.

Noodzakelijke cookies

Met deze cookies slaan we je voorkeuren in het gebruik van deze website op.

If you disable this cookie, we will not be able to save your preferences. This means that every time you visit this website you will need to enable or disable cookies again.

Bezoekersstatistieken

We gebruiken Google Analytics voor het bijhouden van bezoekerscijfers.

Dit helpt ons bij het verbeteren van de website; zo weten we wat wel en niet gebruikt of gelezen wordt.

Alle cookies staan uit in je browser. Zet cookies aan alsjeblieft, als je wil dat we je voorkeuren opslaan,

Privacy

Bekijk wat we wel of niet doen met je gegevens