Over Theologie 46: Mystiek

We zijn bijna aan het einde van de serie die ik naar aanleiding van een cursus Theologie schrijf. De inhoud van iedere les brengt mij op gedachten die ik wel wil delen. Vandaag:

Mystiek

De laatste drie lessen uit de cursus Theologie gaan over de toekomst. Over 1) pastorale zorg in de toekomst, 2 ) de vraag of de kerk nog wel toekomst heeft en 3) of godsdienst nog wel toekomst heeft. En daarna is de cursus blijkbaar af, waardoor de vraag of deze cursus nog wel toekomst heeft direct door mij beantwoord kan worden met: nee! Ik heb een en ander gemist, bijvoorbeeld een aparte les over mystiek. En ik zou  van alles aan de cursus willen veranderen, maar over iets veranderen aan deze cursus… daar ga ik niet over. Deze bijdrage schrijf ik eerst maar eens wat over mystiek, en daarna zie ik wel verder.

Eerst eens een citaat (uit ‘Spiritualiteit en mystiek’ 1. Inleiding, door Otger Steggink en Kees Waaijman): “De term mystiek komt van het griekse bijvoeglijke naamwoord mustikos: ‘met de geheimen (musteria) verbonden, geheim(zinnig).” Leuk weetje. Een echte mysticus heeft er volgens mij schijt aan. Volgens mij hebben noch Hildegard von Bingen, Mechtild van Maagdenburg, Hadewych, Johannes van het Kruis, Dominicus, Franciscus van Assisi, Bernardus van Clairvaux, of Meister Eckhart noch vele andere mystici zich ooit één seconde druk gemaakt over de etymologie van het woord. Ik kan het ze niet meer vragen, en als ik het kon, zou ik het niet eens doen. Want, laten we wel zijn, weten waar het woord precies vandaan komt, voert eerder weg van de mystieke ervaring dan er naartoe. Hoe ik bij die gedachte kom? Kennis zit in het hoofd. Mystieke ervaringen raken het hart. En daarmee bedoel ik niet dat kloppende ding in je borst, maar jouw wezen, jouw ‘alles wat je bent’.

Werkelijke mystiek begint met zelfkennis, anders dan feitjes zoals onder welke naam je staat ingeschreven bij de burgerlijke stand, of onder welke letter je precies valt in de LHBTIQ+ gemeenschap, nee… Zelfkennis gaat over wie of wat jij echt bent, zoals het antwoord op de vraag: ‘wat was jou gezicht voor je werd geboren?”. En of je nu eerst dat antwoord vindt en daardoor jezelf, of eerst jezelf en daardoor het antwoord, maakt eigenlijk niet uit. Je kunt geen van beide op een rationele manier vinden. Ze vallen samen, en zijn niet onder woorden te brengen. Die woorden bestaan namelijk niet. Welk woord je ook bedenkt, of hoe fraai je ook ervaringen in poëtische zinnen of strofen vangt, je komt niet eens in de buurt! Dus ook Hildegard von Bingen, Mechtild van Maagdenburg, Hadewych, Johannes van het Kruis, Dominicus, Franciscus van Assisi, Bernardus van Clairvaux, of Meister Eckhart en vele, vele anderen van allerlei culturen, tijden en geloofsovertuigingen zijn er niet in geslaagd het geheim dat zij – ieder voor zich – ervoeren in woorden te vangen. Misschien ook dat de schrijvers van de cursus Theologie daarom met een boog om het begrip mystiek heen zijn gegaan. Door het thema te ontwijken konden zij er hun vingers niet aan branden.

Er bestaat geen christelijke mystiek, anders dan in het hoofd van mensen die het verschijnsel ‘bestuderen’. Dat geldt ook voor boeddhistische mystiek, hindoeïstische mystiek of om het even welke mystiek van welke stroming dan ook. Je kunt er elk bijvoeglijk naamwoord voor zetten, het maakt niks uit. Christelijke mystiek is mystiek beschouwd door een christelijke bril. Boeddhistische mystiek is hetzelfde, bekeken door een boeddhistische bril. Niets meer, niets minder. Wie de bril afzet, ziet niks, zoals niemand iets ziet die zonder enige bescherming recht in de zon kijkt! Wie zelfs iets te lang recht in de zon kijkt, ziet nooit meer iets, doordat de ogen volledig naar de gallemiezen zijn. Wie zich opent voor de mystieke ervaring, blijft met stomheid geslagen achter, niet in staat anderen ook maar een fractie in de ervaring te laten delen. Ze zijn er zo door geraakt, dat hun leven er definitief een wending door krijgt die niemand – zijzelf ook niet – ooit hadden kunnen voorzien. Er zullen ongetwijfeld mystici zijn die om die reden zijn opgesloten in een dolhuis, krankzinnigengesticht of psychiatrische kliniek… what is in a name. Anderen zijn heilig verklaart. Weer anderen houden gewoon hun mond en proberen de draad van hun leven weer op te pakken, hetgeen meestal niet zo goed meer lukt, met echtscheiding, vervreemding van familie en kennissen en verlies van werkkring en dus ook collega’s tot gevolg. Een mystieke ervaring kan zonder meer life-changing zijn! Mensen zijn na een onvervalste mystieke ervaring anders geworden… waarschijnlijk meer zichzelf dan zijzelf ooit voor mogelijk hielden. Rollenspelletjes zijn niet meer vol te houden.

Iets in mij zegt dat er meer mensen zijn met mystieke ervaringen dan er “erkende” mystici zijn. Vraag mij niet waarom – ik kan het toch niet onder woorden brengen – maar ik ben er vrijwel zeker van dat de meeste mensen die een echte mystieke ervaring hebben gehad, daar niet gauw voor zullen uitkomen. Terecht bang om voor gek te worden verklaard? Terecht bevreesd volstrekt niet begrepen te worden? Terecht huiverig voor een ‘met de bek vol tanden’ situatie? Aan de andere kant heb je dan lieden die met hun mystieke ervaringen te koop lopen, met stoeten volgelingen achter zich aan. Een beetje mystiek verkoopt! De vraag is… hoe echt is de verkoper? En zeker, er zijn oprechte lieden die als ‘mystica / mysticus’ erkend zijn, zoals de hierboven door mij reeds genoemde Hildegard von Bingen of Meister Eckhart, of de van recenter datum en uit een andere cultuur afkomstige Ramakrishna, maar zij vormen – denk ik – het topje van een gigantische mystieke ijsberg. Sommige van deze erkende mystici bezaten bovendien de gave van het woord, en konden op prozaïsche of poëtische wijze schrijven. Toch blijf ik erbij dat de meerderheid van de mensen met mystieke ervaringen onbekend zijn gebleven en ook zullen blijven. Om allerlei redenen. En ik blijf er ook bij dat de meeste lieden die zichzelf er – soms heel subtiel – op laten voorstaan die ervaringen te hebben, niets meer of minder dan handige maar beslist niet domme types zijn die gebruik maken van de goedgelovigheid van mannen en vrouwen. Het zijn illusionisten en goochelaars, toneelspelers of wat dan ook. En iedereen die maar lang genoeg in die rol blijft, gaat er vroeg of laat ook zelf in geloven. Vrees ik.

Mystiek is universeel maar laat zich door mensen individueel ervaren.

Je kunt dit ook omdraaien: ieder individu ervaart in mystiek iets universeels! Wat? Ik heb er geen woorden voor.