De kabinetsformatie is eigenlijk een overgangsritueel. Kijk je er op die antropologische manier naar, dan komt wat in Den Haag gebeurt langs een onverwachte meetlat te liggen. Conclusie: men haalt er niet uit wat erin zit. Nog sterker: er lijkt sprake van spelbederf.

Overgangsrituelen loodsen personen en samenlevingen naar een volgende fase. Geboorte huwelijk en dood worden in de hele wereld ritueel begeleid. Carnaval is de drempel naar de vastentijd. Ook de politiek kent overgangsrituelen, zoals onze Prinsjesdag. De fase tussen twee regeerperioden zoals we die nu meemaken, wordt evenzo ritueel gemarkeerd.

Antropologen ontdekten dat elk overgangsritueel een spel is met alternatieven. Spel is het menselijk vermogen tegelijk meer ordeningen van de werkelijkheid te hanteren. Het lijkt of in een overgangsritueel omgangsvormen en samenleving met nadruk heroverwogen worden. Wat normaal is staat tijdelijk tussen haakjes. Eventjes is er ruimte om alternatieven te verkennen.

In de kabinetsformatie onderhandelen politici over uiteenlopende ordeningen van de samenleving. Het is een spel, maar zo serieus dat de deelnemers niet weten dat ze spelen. Daardoor missen ze iets essentieels.

Als beginnend antropoloog deed ik onderzoek bij de Wagenia, een kleine vissersstam in Congo. Ik had het geluk een maanden durend initiatieritueel mee te maken, waarbij jongens de overgang van kind naar man maakten. Eigenlijk werd een groot spel opgevoerd, met de hele stam als acteurs. Het ritueel leverde een schaduwordening op, met de jongens per clan in initiatiekampen, als tijdelijke mini-samenlevingen. De novieten waren op elkaar aangewezen en vertoonden onderling solidariteit.

Van dat veldwerk leerde ik hoe zo’n overgang van kind naar man symbolisch wordt begeleid. Veel van die symboliek kwam terug in andere overgangsrituelen bij de Wagenia, van de geboorte tot het graf. Zo ontdekte ik de criteria voor het echte rituele spel: afzondering in de marge, solidariteit, medemenselijkheid, creativiteit. Elk overgangsritueel was een bloedtransfusie voor clan, samenleving en cultuur.

Ik geef nu een beetje een ideaalplaatje van het spel rond overgangsrituelen. Maar spel is op zich niet goed of slecht. Het is meer wat mensen ermee doen. In hun spel kunnen ze er alle kanten mee op, goede en slechte. Een dictator speelt met ordeningen, maar legt de zijne op. Bij de Wagenia zag ik hoe sommige mannen tijdens de initiatie hun macht misbruikten. Spelbederf is mogelijk als macht één ordening dicteert.

Kijk nu naar de kabinetsformatie. Ook al een maanden durend overgangsritueel, met het Catshuis als plek om afstand te nemen. Politici spelen in hun gesprekken met alternatieven. De informateur leidt het ritueel.

De deelnemers lijken de kansen die het overgangsritueel biedt jammerlijk te missen. De machtskaders zitten hen in de weg. Het verse kijken vanuit de marge naar alternatieve ordeningen staat nauwelijks op de agenda. Waarden als medemenselijkheid en solidariteit verdwijnen achter claims vanuit partijprogramma’s. Vastigheid wint het van creativiteit, bevestiging van durf. Onze samenleving en cultuur krijgen niet de bloedtransfusie die hard nodig is. Machtsspelletjes zorgen voor spelbederf.

Het is maar een voorbeeld. Lees de krant met de criteria van het echte spel in het achterhoofd. Waar staan populisten, christendemocraten, sociaaldemocraten, groenen, socialisten, liberalen, conservatieven? Welk spel met welke ordeningen spelen Trump, Poetin, May, Corbyn, Merkel, Macron, Temer, Wilders, Le Pen? Welke criteria hanteren zij? Hoe gebruiken zij hun macht? Wie speelt vals?

Toegegeven, het is wel menselijk, dat spelbederf. Mensen zijn immers per definitie knappe knoeiers. Maar erg menswaardig is het niet.