PRIMITIEF

Verhoging van het defensiebudget wordt de laatste tijd gepresenteerd als vanzelfsprekend. Maar is het wel zo normaal? Kun je beschaving verdedigen met een middel dat helemaal niet beschaafd is? Het woord primitief heb ik al lang geleden uit mijn antropologentaal geschrapt, maar oorlog is natuurlijk de primitiefste manier van conflictoplossing. Hoe een beschaving primitief kan zijn…

Als de mens echt zo geniaal is als we denken, waarom is er na een onmenselijk lange geschiedenis van conflicten en oorlogvoering nog steeds geen oplossing die mensenlevens spaart en huizen overeind houdt? Hoe beschaafd men zich ook vindt, wat conflictoplossing betreft is men blijven steken op beginnersniveau. Dat is vreemd. Uitvinden is toch wat de moderne mens uitstekend kan? Als men de inventiviteit die in de ontwikkeling van wapens gestoken wordt zou loslaten op vredesprocessen, viel er geen schot meer.

Maar zo werkt dat dus niet. In een soort getijbeweging worden we nu weer overspoeld door een vloed aan bewapeningspleidooien. Nadat het leger een tijd vredesmacht was, moet het nu weer oorlogsmacht worden. De koude oorlog is opnieuw afgekondigd.

Het klassieke drama in vijf bedrijven, plus epiloog, wordt weer opgevoerd op het wereldtoneel.

Er is een vijandsbeeld met veronderstelde bedreiging, waardoor bewapening nodig wordt gevonden.

Die vijand gebruikt ergens geweld, wat als provocatie wordt uitgelegd en reactie oproept.

Escalatie, oorlogsverklaring en aanval volgen.

Na veel verlies van mensenlevens en grootschalige vernietiging van steden en bestaansmiddelen wordt een wapenstilstand gesloten – maar weer geschonden.

Na nog meer gedoe volgen vredesoverleg en wederopbouw.

Epiloog: Nobelprijs voor de vrede gaat naar de voornaamste acteurs.

Waarom noem ik die trend primitief en dus een gebrek aan beschaving? Omdat beschaving doorgaans staat voor de ontwikkeling van typisch menselijke kwaliteiten zoals correct nadenken, verstandig afwegen, effectief communiceren, medemenselijkheid tonen, schone kunsten beoefenen, genieten van het leven en in harmonie met elkaar verkeren. Beschaving is een manier om de negatieve kanten van het menszijn te beperken. Wie die niet onder controle houdt, is primitief.

Doorgaans beweeg ik me in deze druppels in de driehoek religie-macht-spel. Hoewel beschaafd en primitief elkaar uitsluiten, komen ze helaas bij alle drie de hoekpunten samen voor. Ik loop de driehoek even langs.

Religie kan zowel de vrede bevorderen als de heilige oorlog prediken. Een barmhartige god kan gebruikt worden om harteloos geweld normaal te vinden. Naastenliefde sluit moord op die naaste niet uit.

Macht heeft van zichzelf al een negatieve naam. Het draait altijd om aansturing van het gedrag van anderen, zelfs tegen hun wil. Oorlog is een gewelddadige manier om het gedrag van anderen te beïnvloeden. Maar gedragsbeïnvloeding kan natuurlijk ook een goed doel dienen, bijvoorbeeld vrede.

En spel dan? Ik heb lang gedacht dat spel – het vermogen om tegelijk meer ordeningen van de werkelijkheid te hanteren – altijd iets positiefs is, als tegenhanger van macht. En zo kan het inderdaad gebruikt worden. Maar spel kan macht ook dienen. Want wie zich voorbereidt op oorlog, zet gewapend optreden als optie naast de vredige werkelijkheid en speelt ermee. Wie naast de werkelijkheid van de oorlogsinspanning het visioen van vrede zet, speelt ook, maar op een heel andere manier. Wie zich inleeft in de tegenstander speelt eveneens met twee werkelijkheden, maar dat inleven kan zowel een zoektocht zijn naar diens zwakste plek als een verkenning van de kansen op verzoening.

Alles overziend mag je hopen dat mensen zich een beetje bewust worden van de weerkerende keus tussen beschaafd en primitief. Het oorlogsdrama in vijf bedrijven zou dan ineens een eenaktertje kunnen worden.

PS

Ik weet dat ik met deze druppel alle argumenten oproep die vroegere toetsingscommissies aan gewetensbezwaarde dienstplichtigen voorlegden. Maar af en toe is het nuttig te herinneren aan kernwaarden, vooral als ze vergeten dreigen te worden…