De Utrechtse economisch historicus Bas van Bavel bekijkt markteconomieën. Dat zijn economieën waar de markt bepalend is en de overheid regulering aan de markt overlaat. Volgens Van Bavel falen ze zodra oplopende verschillen in vermogen vertaald worden in politieke macht. Er is een vaste cyclus van opkomst – bloei – verval. Onze vaderlandse markteconomie nadert de vervalfase. Zie de huidige vermogensverschillen en het belastingparadijs NL, inbegrepen invloed van multinationals bij de kabinetsformatie. In de VS van Trump is men al verder gevorderd op dat pad.
Toen ik dat las – in de Volkskrant van afgelopen zaterdag – vroeg ik me af of je zoiets ook over religies kunt zeggen. Beantwoorden die ook aan een cyclus?
Religies hebben wel iets economisch. De clerus heeft een schaars artikel in de aanbieding, heil. Hoe verticaler georganiseerd, hoe selectiever de toegang tot dat heil en het heilige. Voorbeeldje: de hostie voor gescheidenen en niet-katholieken. Het religieuze kapitaal aan theologische kennis van rituelen en geloofsvoorstellingen is lang niet altijd gelijkelijk verdeeld. Ook in dit geval is kennis macht. Concurrerende religies verdelen de religieuze markt onder elkaar. Sommige functioneren als multinationals, met een eigen CEO die de wereld rondvliegt.
Zelf beweer ik al enige tijd dat machtsverhoudingen de oorspronkelijke bedoeling van een religie gemakkelijk versjteren. Bij gebleken succes moet er georganiseerd worden en dat zorgt al snel voor hiërarchie. Zolang de clerus dienstbaar is, loopt het redelijk goed, maar als macht van middel-voor-allen tot doel-voor-enkelen wordt, loopt het slecht af. Dat kan zo ver gaan dat de almachtige God zelf door de machthebbers gemodelleerd wordt naar hun eigen beeld.
Een nieuwe cyclus komt op gang als de exclusiviteit van een bevoorrechte religieuze klasse de spuigaten uit loopt. Dan is er altijd wel iemand die vraagt: ‘Zo was het toch niet bedoeld?’. Daaruit kan een nieuwe beweging ontstaan, die – het is tragisch – decennia later op haar beurt de vervalfase bereikt.
OK, er zijn horizontale religies met een voorkeur voor leken. De Reformatie ruilde aflaat en inverdiend heil in voor louter genade. Geen bemiddelende clerus meer nodig. Als dat geen vermogensdeling is… Het is vast niet toevallig dat dit idee ingang vond toen de markteconomie van de 16e-eeuwse nieuwe burgerij in opkomst was. Zoals het mis ging met hun markteconomie, zo kwam in reformatorische kerken toch een dominee-cratie op. Ook ontstond de trits God-Nederland-Oranje, als religieus-politieke eenheid. De secularisatie bezegelde de vervalfase.
Kortom, het machtsdenken dat markteconomieën tot verval laat komen, zou ook wel eens religies kunnen hinderen.
Ujukarin zegt
Absoluut! Ik groeide op in een erg Gristelijk dorpje met neutrale ouders, en juist door alle verval/corruptie/intolerantie elementen van die aldaar dominante religie voelde ik me er niet echt toe aangetrokken ondanks duidelijk ontluikende religieuze interesse. M.a.w.: er was geen practice-what-you-preach ervaring meer.
Waar ik in Azie in ‘gevestigd boeddhistische’ landen kom zie ik een totaal ander boeddhisme én Christendom dan hier. Boeddhisme is i.h.a. nogal in verval en kent weinig practice-what-you-preach. Christendom (en andere minderheidsreligies) daar zijn juist veel inspirerender en meer practice-what-you-preach dan ze hier in het Westen zijn.
Dus er zit zeker iets van een cyclus in – boeddhisme vanuit Westen heeft het Oosten best wel veel te bieden ;-)
With folded palms,
G.J. Smeets zegt
Een intrigerende hypothese die André Droogers voorlegt: ‘heil’ als schaars artikel waar vraag naar is en dat aangeboden wordt door religies. Waar ik me niet in kan vinden is dat religies elkaar beconcurreren. Het ligt m.i. anders: georganiseerde religies concurreren niet met elkaar maar met de politieke macht.
Een paar opmerkingen vanaf de zijlijn.
– De scheiding tussen staat en kerk (Franse Revolutie, secularisatie, ontzuiling) heeft gelijkwaardigheid tussen religies in NL mogelijk gemaakt. Vòòr die scheiding was er van gelijkwaardigheid geen sprake: het christendom, intiem verenigd in gedoe tussen katholieken en protestanten, maakte in de Lage Landen de dienst uit over wat ‘heil’ was met uitsluiting van zogeheten andersdenkenden. Nà de scheiding is elke religie wat macht betreft gedegradeerd tot andersdenkende ondergeschikte aan de staat.
– Hoeveel mensen in NL participeren in een religie? In de ‘religieuze kaart van Nederland’ uit 2015 van het Centraal Bureau voor de Statistiek [zelf effe googlen] blijkt dat de helft van de Nederlanders geen enkele religie aanhangt. En dat de andere helft verdeeld is over 9 gezindtes. Van die 9 gezindtes zijn er weinig trouw aan hun kerk-met-voorganger terwijl de meerderheid binnen elk van die gezindtes zelden of nooit naar een religieuze dienst / bijeenkomst gaat.
Piet Nusteleijn zegt
De bestaande religies zijn ‘oude denkwerken’. Ze vervallen.
Dit is een doorbrekend inzicht.
Elke keer weer kunnen we ,en moeten we, zelf verantwoording gaan nemen.
Telkens nieuw.
Niemand volgen.
We moeten zelfstandig “werkelijkheid en waarheid” onderzoeken. Daarnaar handelen.
Met groet.