Afgelopen donderdag stond ik om zes uur op, om aanwezig te kunnen zijn bij het Boeddhisme en Psychologie congres te Nijmegen. Het beloofde een mooie dag te worden met lezingen van Alan Wallace, Edel Maex en Lene Handberg en workshops met diverse mensen uit de praktijk.
Het volgende stuk uit het programma gaf voor mij de essentie aan:
Wanneer er meer een beroep op het boeddhisme wordt gedaan als bron van psychologisch inzicht en minder vanuit de behoefte tot het bereiken van de verlichting, dan zal het antwoord zich daar ook meer op richten. Gaat het boeddhisme verder psychologiseren? Krijgt boeddhisme een andere plek in maatschappelijke ontwikkelingen? Is het een verarming dat er minder aandacht is voor de spirituele kant? Halen we alles uit het boeddhisme wat er in zit?
Tijdens deze conferentie willen we graag de dynamiek van de ontmoeting onderzoeken, evenals de ontmoeting zélf. Methodes die hun uitgangspunt vinden in het ontwikkelen van het bewustzijn en hoe daarin te interveniëren, worden nu deel van het westers psychologisch gedachtegoed.Wat betekent dat voor de westerse psychologie? En wat betekent het voor het boeddhisme dat persoonlijk welbevinden een belangrijke motivatie is geworden om zich met meditatie en het boeddhistisch gedachtegoed bezig te houden? Is er daarin sprake van schurende of schuivende panelen?
Alan Wallace trapte de dag goed af met een kritische lezing waarin de term ‘mindfulness’ om het dagelijks taalgebruik en in de mindfulness beweging gecontrasteerd werd met de term ‘sati’ die ook als mindfulness vertaald wordt. Zie Sati = mindfulness? een Babylonische taalverwarring!
Wallace is een uitstekende spreker die zijn frustratie over de excessen uit de mindfulness wereld en het onderzoek naar meditatie niet onder stoelen of banken stak.
Waar Alan Wallace sprak vanuit het perspectief van een praktiserend Tibetaans boeddhist en religie-wetenschapper, volgde Edel Maex met zijn persoonlijke ervaring van de ontmoeting tussen psychologie, psychiatrie, Zen en de MBSR mindfulness training (*).
Ook hij zag duidelijk de verschillen, maar hij heeft in de praktijk ook gemerkt hoeveel je mensen in die acht-weekse mindfulness training bij kunt brengen. Hij koppelde dit aan het Mahayana begrip van de Boeddha-natuur. De enige reden dat je iets kunt bereiken in slechts acht weken is dat je deelnemers allemaal al Boeddha ZIJN. Het enige wat je hoeft te doen, is dit wakker roepen.
Ik herken dat, ik ben bezig met het geven van mijn eerste mindfulnesstraining en merk dat er kleine wondertjes gebeuren.
Hierop volgde de Keynote van Lene Handberg. Deze Deense is directeur Onderwijs van Tarab Institute International, een van de organisaties die de conferentie organiseerde.
Ik ben bang dat haar lezing alleen te volgen was voor mensen met een diepe kennis van het Tibetaans boeddhisme. Het riep bij mij boeddhistisch-filosofische en boeddhistisch-historische vragen op die te ver voeren om hier te bespreken.
Vervolgens heb ik de workshops gevolgd van Adeline van Waning en Irène Bakker.
Adeline van Waning deelde haar ervaring met het Shamatha Project. Onder leiding van Alan Wallace werd hier drie maanden gemediteerd. Er werd onderzoek gedaan naar de gevolgen van deze meditaties (shamatha in combinatie met compassie-meditaties) op persoonlijk en neurologisch vlak. Dit is intussen een meerjaren project, zodat ook de lange termijn gevolgen van zulke diepgaande meditaties met westerse wetenschappelijke technieken onderzocht worden.
Ik ervoer bij binnenkomst in het zaaltje een innerlijke rust en vrede. Dit kan niet aan het zaaltje gelegen hebben: dat was gewoon een theaterzaaltje met een enkele thangka aan de muur. Het lijkt er op dat Adeline van Waning een zodanige realisatie van die compassie en innerlijke rust heeft, dat dit de hele sfeer van de ruimte tekende. Ik merkte dit op toen ze nog niet begonnen was, dus het heeft niets met gewoon ‘charisma’ te maken.
Heel bijzonder
Irène Bakker gaf ons de ervaring mee van het ‘Big Mind, Big Heart’ proces. Dit proces geeft letterlijk stem aan verschillende kanten van de persoonlijkheid: angst, bescherming, openheid en als laatste ‘big mind’. Dit proces heet ‘Voice Dialog’ en komt uit de Jungiaanse psychologie. De toevoeging van Genpo Merzel zit hem in de positieve stemmen.
Voor mij, met mijn achtergrond in de westerse esoterische traditie, klinkt dit niet heel erg uniek ‘Zen’. Ook de Jungiaanse psychologie zelf heeft positieve archetypen in het arsenaal. Deze positieve archetypen kunnen op zijn boeddhistisch geïnterpreteerd worden (Boeddha natuur), maar passen ook in een Advaita (Hindoe, non-duaal) perspectief.
Dat doet echter niets af aan de kracht van de techniek. Sterker: ik heb het mee genomen voor op mijn ‘ooit meer mee doen’ lijstje. Het lijkt me heel krachtig in de context van coaching, bijvoorbeeld.
Al met al
De schurende panelen in de tekst van het programma kwamen vooral in de lezing van Alan Wallace naar voren. Persoonlijk zou ik Henk Blezer hebben uitgenodigd om het contrast tussen het psychologische model en de boeddhistische benadering wat sterker neer te zetten.
Ook was een lezing welkom geweest om de basis van de boeddhistische psychologie, de abhidharma (ofwel geest en cognitie) neer te zetten. Er moeten in Nederland tientallen mensen zijn die dit kunnen geven. Janny de Boer bijvoorbeeld die naast haar uitgebreide kennis van het Tibetaans boeddhisme en het geven van de ‘ontdek het boeddhisme cursus in Loenen, in het dagelijks leven in de verslavingszorg werkt.
De rest van de sprekers zaten meer op de lijn van ‘dit heb ik uit het boeddhisme in de westerse praktijk mee genomen’. Daar is niets mis mee, maar het had verder kunnen gaan.
Het was een interessante dag. Ik heb leuke mensen ontmoet en goede gesprekken gehad.
(*) MBSR = Mindfulness Based Stress Reduction: het programma van Jon Kabat-Zinn.
Robert Keurntjes zegt
Bedankt Katinka voor je reflectie.
Als organisatie zijn wij uiteraard erg nieuwsgierig naar hoe de deelnemers de dag beleeft hebben.
Cees van Grondelle zegt
Wat je eigenlijk zegt Katinka is dat een vervolg zeer welkom is? Ik denk ook dat dit een mooi begin is om verder tot verdieping te komen, het spontaan ontstaan van inzichten, inzichten door anderen geponeerd die je van binnen weer aan het werk zetten, dit laatste ervoer ik heel sterk bij de workshop van Robert Keurntjes, daar was volop beweging.
Helaas was het kiezen uit vele mooie workshops, alleen dat roept al op tot een vervolg.
Volgende keer “verder” zeg maar.
Arjan Schrier zegt
Beste Katinka,
Bedankt voor je verslag. De term sati en welk Nederlands woord daarbij zou passen houdt mij, zo af en aan, ook al weer zo’n 15 jaar bezig. Ik hoop dat je me wil vergeven dat ik me me dus even niet inhoudt om er wat over te zeggen. Deze tekst vondt ik in de link naar je blog:
SATI = Herinnering
Toegepast op meditatie is SATI het vermogen om tijdens meditatie je te herinneren wat je meditatie-object was, om er naar terug te kunnen keren.
Laatst moest ik het ook eens proberen uit te leggen. Met slechts een Nederlandse term kwam ik er voor mijn gevoel niet, want het is een subtiel verschijnsel. Deze termen leken te passen:
“Erbij zijn” (bij het lopen / staan / kijken / proeven etc. etc.)alertheid, tegenwoordigheid van geest, attentie.
Er zullen vast nog meer termen zijn die mindfulness /sati voor een deel dekken.
Het resultaat van dit erbij zijn is een beter functioneren van het geheugen.
Een nauw verwante term aan sati is Sanna, herkenning. Sanna is het vermogen de aard van de zintuig indruk te bepalen b.v. een onbekende smaak wordt herkent als iets nieuws.
Herkennen ligt dicht tegen herinneren aan maar heeft een beperkter bereik. Herkenning merkt alleen op dat een zintuigindruk op iets dat eerder is gehoord / zien etc. lijkt. Herinneringen zijn de bron waaruit geschiedenissen uit het verleden opgedist worden, meestal opgeroepen door, uiteraard, een herkenning in het heden.
Dit bovenste is abhidhamma verder heeft de abhidhamma m.i. niet zoveel nuttigst te melden voor het satipathana traject. Waarin, door het helder ervaren en begrijpen van de ervaringen die middels de 6 zintuigen binnenkomen, de misvatting van identificatie met die ervaringen doet stoppen. Een redelijk rucksichtloze aanpak die wellicht wat afwijkt van andere aanpakken.
Ok dat was ‘mijn’ ei, :-).
Oh ja, het spirituele aspect wat boeddhisme kwijt zou kunnen raken is het unieke anatta. De stelling/observatie dat er geen permanente persoonlijkheid bestaat. Bij mijn weten is die in de combinatie met veranderlijkheid/vergankelijkheid en niet-blijvende bevrediging (annica/dukkha) uniek voor het boeddhisme.