Fons Martens is als priester (daijo) verbonden aan Jikoji, het centrum voor Shin boeddhisme in Antwerpen. Dit artikel verscheen eerder in Ekö, het kwartaalblad van het centrum.
We krijgen – gelukkig maar! – meer en meer te maken met allerlei boeken, objecten en concepten uit Oosterse culturen. Daarom willen we in deze bijdragen een aantal van deze concepten proberen te duiden. Het tweede deel van deze serie handelt over de onderlinge beïnvloeding van boeddhisme en confucianisme – hoofdzakelijk in China, maar eigenlijk herkenbaar in heel wat landen van Oost-Azië.
China: confucianisme
“Het confucianisme is, samen met […] taoïsme en boeddhisme en met het algemeen beleden populaire geloof, al eeuwenlang een van de invloedrijkste gedachtesystemen in China geweest,” lezen we in de inleiding van het handige boekje Confucianisme geschreven door Jennifer Oldstone-Moore6. “Het vormde de basis van de imperiale ideologie en ook vandaag de dag is het nog een wezenlijk aspect van de Chinese beschaving.”
De idee van natuurlijke hiërarchie ligt aan de basis van het confucianisme. Deze hiërarchie is te herkennen in de Chinese kosmologie, die uitgaat van het standpunt dat alles (hemel, aarde, mensen, godheden) bestaat uit eenzelfde substantie of qi (ch’i). De kosmos kan slechts naar behoren functioneren als alles in evenwicht is binnen de twee elkaar aanvullende krachten, yin en yang. Yin staat voor hetgeen donker, vochtig, inert, troebel, koud, zacht, vrouwelijk is, yang voor wat helder, droog, groeiend, licht, warm, hard, mannelijk is7. De lezer die al een aantal keren onze dharmagesprekken heeft kunnen bijwonen, zal wellicht al gemerkt hebben dat we geregeld de nadruk leggen op het en-en-verhaal in de plaats van het of-of-denken. Dat geldt ook bij yin-yang. Immers, van zodra we denken exclusief met één van beide te maken hebben, verliezen we wellicht een kans op harmonie. Vanuit het westerse (Griekse) denken zijn we sterk beïnvloed om te spreken in termen van: “Dit is goed of slecht. Dit is een typische mannelijke trek. Wat is dat groot!” Terwijl wellicht heel wat van die bijvoeglijke naamwoorden de ene keer wel van toepassing zijn, en in heel wat andere situaties niet…
Bekijk de yin-yang-figuur maar eens: het ene element is vertegenwoordigd binnen het andere (bestaat niet zonder het andere), beide elementen sluiten mooi op elkaar aan, ze kunnen beide bewegen rondom elkaar. En ze vormen een perfecte cirkel, of zelfs – als je in 3 dimensies denkt – een perfecte bol of druppel, waarbinnen niets permanent is.
Stel dat we onszelf, de anderen en de situatie waarin we ons dagelijks leven leiden, zouden bekijken vanuit dat standpunt, dan zullen we wellicht sneller begrijpen dat bijvoorbeeld ons buurmeisje ook een aantal zogenaamde mannelijke trekjes kan en mag vertonen. Of dat jegens een bepaalde persoon in de ene situatie een erg strenge aanpak nodig is, terwijl je in een andere situatie meer moet kunnen toegeven wil je hem/haar niet kwetsen, verliezen of nadeel berokkenen. Leven vanuit wijsheid en mededogen zijn hier aangewezen…
Terwijl de kosmos in evenwicht kan raken via het op elkaar inwerken van de vijf zogenaamde fasen of krachten (vuur, hout, metaal, water, en aarde), spelen binnen menselijke gedragspatronen vijf relaties een belangrijke rol om een harmonisch evenwicht te bewerkstelligen. Met name de relatie tussen vorst & onderdaan, vader & zoon, echtgenoot & echtgenote, oudere broer & jongere broer en vriend & vriend8. Deze vijf relaties worden in detail beschreven in De Doctrine van het Midden (Zhongyong) een werk dat – samen met De Grote Leerrede (Daxue), De Gesprekken van Confucius (Lunyu) en De Mencius (Mengzi) – deel uit maakt van de Vier Boeken die door Zhu Xi uit de Confucianistische canon van de Dertien Klassieken werden geselecteerd. Deze Vier Boeken behoorden sinds 1314 tot de verplichte leerstof voor de ambtenarenexamens en vormden daarmee de basis voor de leer van het orthodoxe Confucianisme zoals dat tot 1905 in China heeft bestaan. Zij werden gedurende de Ming en Qing-dynastie door elke kandidaat voor de ambtenarenexamens, maar ook door veel schoolkinderen uit het hoofd geleerd.9
De Doctrine van het Midden beschrijft de gouden weg van het midden die moet leiden naar een deugdzaam leven. In elk van de vijf relaties dient men evenwicht na te streven. Iedere handeling zou daarom moeten rekening houden met beide betrokken partijen. Zo kan een vorst slechts heilzaam regeren als hij ook voldoende de belangen van zijn onderdanen in acht neemt, en kan een echtpaar pas vredevol samenleven als ze beiden in hun relatie evenwaardige rechten (en plichten) kunnen ervaren. Zo kan een sangha slechts naar behoren functioneren als zowel de begeleiders als de leden ieder hun inbreng willen en kunnen hebben naar gelang hun eigen mogelijkheden.
Op deze manier herken je in het confucianisme de principes van onderlinge verbondenheid en evenwaardigheid van alle wezens, nogmaals iets wat in yin-yang is terug te vinden. Het is geen toeval dat ook in de raadgevingen van de Boeddha de middenweg een belangrijke plaats inneemt… Ook de uitspraak “kennis is begin van actie, actie is voltooiing van kennis10” is ons niet vreemd. Aan de basis van deugdzame daden ligt immers het feit dat men op de hoogte is van wat deugdzaamheid is, en hoe ze in het hier en nu toe te passen. Deze redenering ligt o.a. aan de basis van Ch’an (Zen) boeddhisme. Interessant is op te merken dat kennis slechts deugdzaam kan zijn als ze gevolgd wordt door actie: ook boeddhisme vereist engagement!
Heel wat regeringen in China, Vietnam, Korea & Japan blijken ondertussen gebaseerd op confucianisme, maar met opname van elementen uit Taoïsme, shintoïsme & boeddhisme. Zo heeft o.a. Prins Shotoku Taishi in 604 de Constitutie van Zeventien Artikelen afgekondigd. Prins Shotoku’s ideaal van de perfecte staat komt in zijn grondwet tot uiting. Dit ideaal houdt in dat het gezag ligt bij verkozen ambtenaren die hun positie niet verworven hebben via erfrecht. De grondwet hecht hierbij zeer veel waarde aan de mentale houding van het individu, die zich goed dient te gedragen en altijd zijn plichten moet vervullen. Om een eeuwige en logisch georganiseerde eenheidsstaat te stichten omschreef de grondwet op duidelijke manier de plichten van zowel heerser, de ambtenaren als het gewone volk.
Het begrip harmonie (wa 和) kreeg een prominente plaats in de grondwet.11 Deze ethische grondbeginselen kunnen bereikt worden door het beoefenen van li (ritueel en protocol) & jen (medemenselijkheid)12. Dit verklaart het belang aan de ene kant van eerder gereserveerd protocolair gedrag (iets wat ons, Westerlingen, soms vreemd lijkt als we bijvoorbeeld met Japanners vergaderen of gezamenlijk initiatieven willen ontplooien…) en aan de andere kant van de familiebanden (iets wat o.a. dankzij de nadruk op het individualistische denken meer en meer dreigt af te brokkelen…). Doordat de studie van deze basisbeginselen zoveel inspanning vroeg, begonnen Chinese kinderen al op vierjarige leeftijd aan het leren schrijven van tekens (hanzi – vergelijk met Japanse kanji) op basis van eenvoudige rijmpjes. Zo Confucius (551 B.C.-479 B.C.)13 ontstonden dan kalligrammen, dit zijn teksten in Chinese tekens tot één grafisch geheel gemaakt14. Van zodra ze ouder werden, leerden ze de basisteksten uit hun hoofd.
過，則勿憚改。
Als u een fout hebt gemaakt, moet u niet bang zijn die te herstellen. Dit kalligram bevat het laatste gedeelte van een gesprek uit het eerste hoofdstuk, met nog twee extra raadgevingen:
主忠信。毋友不如己者。過，則勿憚改。
Wees loyaal en betrouwbaar. Zoek geen vriend die op dit terrein niet je gelijke is. Aarzel niet je fouten te verbeteren.
Op 2 april 2013 werd dit vers zelfs verkozen tot de Daily Quote op de website van Goodcharacters. Op hun website zie je hoe het vers teken per teken geschilderd wordt – een tip om kanji te leren schrijven: https://service.goodcharacters.com/blog/dailyquote.php?id=2013-04-02 ]
Chinees (en dus ook Japans) schrift is niet makkelijk… Niet alleen is de volgorde van iedere penseeltrek van belang, ook de tekens zelf hebben in de loop van de eeuwen grondige wijzigingen ondergaan. Zie bijvoorbeeld het laatste teken van het vers (改) dat je in het kalligram helemaal links beneden vindt: Je herkent het misschien wel als je beseft dat het voorheen ook als of werd geschreven16…
We willen dit artikel over het Confucianisme graag afsluiten met een uittreksel uit de Grote Leerrede met commentaar die Jennifer Oldstone-Moore in haar boekje op blz 60-61 geeft – aangevuld met haar commentaar en wat eigen bemerkingen…
Daxue (de Grote Leerrede)
“(…) De dingen hebben hun wortels en takken (…),
hun einde en begin.
Als iemand weet wat eerst en wat laatst komt,
nadert hij de Weg.
Zij die de wereld ware deugdzaamheid willen tonen,
hebben eerst hun land geregeerd.
Zij die hun land willen regeren,
hebben eerst orde in hun familie gebracht.
Zij die orde in hun familie willen brengen,
hebben eerst zichzelf ontwikkeld.
Zij die zichzelf willen ontwikkelen,
hebben eerst hun hart gezuiverd.
Zij die hun hart willen zuiveren,
hebben eerst gezorgd voor oprechte gedachten.
Zij die oprechte gedachten willen hebben,
hebben eerst hun kennis vergroot.
Vergroting van kennis zit in het onderzoeken van dingen.
Als de dingen onderzocht zijn, is de kennis groter,
als de kennis groter is, worden de gedachten oprecht,
als de gedachten oprecht zijn, wordt het hart gezuiverd,
als het hart gezuiverd is, is iemand ontwikkeld,
als iemand ontwikkeld is, wordt er orde in de familie gebracht,
als er orde in de familie is gebracht, wordt het land geregeerd,
en als het land wordt geregeerd, heerst er vrede in de hele wereld.”
Commentaar
De Grote Leerrede of Daxue, wat ook volwassenenonderwijs betekent, was oorspronkelijk een hoofdstuk in het Boek der Titen (een van de Vijf klassieken). Het was een van de door de neoconfuciaanse filosoof Zhu Xi geselecteerde teksten in zijn compilatie van de Vier
boeken en een van de eerste teksten die zijn studenten moesten leren. De Grote Leerrede, met zijn nadruk op zelfontwikkeling en het aanbrengen van orde in de wereld, is een confuciaans programma om de ontwikkeling van het zelf en de verantwoordelijkheid voor anderen met elkaar in evenwicht te brengen. Het werk heeft grote invloed op de confuciaanse ethiek en filosofie gehad.
Het confuciaanse transformatieprogramma bestaat uit acht stadia, waarmee men het ethische principe van jen (medemenselijkheid) in praktijk kan brengen. Transformatie door middel van jen begint met het zelf en leidt uiteindelijk tot de pacificatie van allen onder de hemel. Het is cruciaal wortels en takken, einde en begin en het eerste en laatste te kunnen onderscheiden. Begrip van het belang der dingen, zoals weten wat je specifieke verplichtingen zijn, van beleefdheid tegenover een vreemde tot gehoorzaamheid aan de ouders, is de kern van dit streven.
Zoals dit uittreksel aangeeft, begint de hele cyclus van die acht stadia met de onderzoekende houding (zoals de leer van de Boeddha een ervaringsleer is), om van daaruit kennis op te bouwen. Vanuit kennis kunnen dan stap voor stap oprechte gedachten ontstaan en een zuiver hart en kan men zichzelf ontwikkelen. Pas als deze stap is volbracht, kan men zijn familie ondersteunen en zijn taak in de maatschappij volbrengen. Als dan iedere burger zo in het leven staat, als iedere staat haar verantwoordelijkheid opneemt, als de muurtjes tussen ik en de andere gesloopt worden, als men meer nadruk kan leggen op de overeenkomsten dan op de verschillen: dan pas kan er vrede heersen!
—-
6 Jennifer Oldstone-Moore, Confucianisme – oorsprong, geloof, gebruiken, heilige teksten, gewijde plaatsen, Librero, Kerkdriel, 2003, 112 blz, ISBN 978-90-5764-349-1.
7 ibid., blz. 8 & http://commons.wikimedia.org/wiki/File%3AYin_yang.svg .
8 Oldstone-Moore, blz. 55-17. Je merkt het patriarchale denken, dat ook het Oosten niet vreemd is…
9 http://nl.wikipedia.org/wiki/Doctrine_van_het_Midden , Gesprekken_van_Confucius , Vier_Boeken en Dertien_Klassieken .
10 naar Wang Yangming, in Oldstone-Moore, blz. 18-19.
11 http://nl.wikipedia.org/wiki/Shotoku_Taishi
12 Oldstone-Moore, blz 52-53.
13 figuur: https://resourcesforhistoryteachers.wikispaces.com/WHI.26
14 zie bijvoorbeeld: http://www.drawingsonwriting.org/page36x.htm
15 Oldstone-Moore, blz 38. – De volledige tekst van de Lunyu vinden we in de meertalige website: http://www.confucius.org/lunyu/langd.htm . Zie vers 8 uit hoofdstuk 1: http://www.confucius.org/lunyu/dd0108.htm ].
16 zie http://ctext.org/dictionary.pl?if=en&char=%E6%94%B9 – Het Chinese Text Project heeft als doelstelling: “a web-based e-text system designed to present ancient Chinese texts, particularly those relating to Chinese philosophy, in a well-structured and properly cross-referenced manner, making the most of the electronic medium to aid in the study and understanding of these texts.”
– En daarmee heb ik weer prijsgegeven dat ik altijd graag met taal ben bezig geweest – als onlosmakelijk element van de cultuur…
