Nederland kent een boeiende geschiedenis waar het gaat om het ontstaan van het boeddhisme in dit lage land. Wie waren de pioniers en waar speelde zich dat boeddhistische leven af? Hans van Willenswaard deed vanuit zijn eigen waarneming onderzoek naar het ontluikende boeddhisme vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw. Hij speelde – meestal in de zijlijn – een kritische rol in de wordingsgeschiedenis van – de unieke boeddhistisch wereld in Nederland.
In het eerste deel van de serie ‘Het mysterie van de zwarte tulp’ doet Hans in tien afleveringen verslag van zijn ervaringen en werpt hij een blik op de toekomst van het tulpenboeddhisme. Van Willenswaard – hij kreeg de naam Vimala Vijjo – nam in 1979 toevlucht tot de Boeddha, dharma en sangha. Zijn eerste baan na een opleiding in cultureel werk bracht hem begin jaren zeventig in het Amsterdamse Fantasio, waar hij een rol speelde bij de omvorming tot ‘meditatiecentrum De Kosmos’. Zo kwam hij op het spoor van vipassanameditatie. In 1990 ontmoette hij Sulak Sivaraksa, Thailand, de oprichter van het International Network of Engaged Buddhists (INEB).
In deze serie stelt Hans zich de welhaast onmogelijk taak om stapsgewijs een formule voor een toekomstig tulpenboeddhisme te onthullen. Hij doet deze poging met een flinke dosis zelfspot, want niemand is het nog gelukt de legendarische zwarte tulp te kweken. Met zijn serie wil hij een nieuwe impuls geven aan de discussie over de toekomst van het boeddhisme.
Op 1 december 1969 opende het meditatiecentrum De Kosmos zijn deuren.
Kwee Swan Liat raadde ons aan de kunstenaar Bruno Mertens te benaderen voor het geven van praktische meditatielessen in het nieuwe centrum. Met Bruno samenwerken werd mijn taak. Bruno Mertens woonde met zijn Zwitserse vrouw Susan in een smaakvol tot atelier verbouwde boerderij in Bodegraven. Hij was als kunstenaar vooral beroemd om de bouw van grote mobiles die op de wind bewogen. Bruno was, gedreven door zijn enorme wilskracht, naar Schotland gefietst om Chögyam Trungpa Rinpoche (1939-1987) te bezoeken in Samyé Ling en was daar erg van onder de indruk. Maar ook geschokt door het ronduit wilde gedrag van Trungpa. Bruno had leren mediteren in de school van de Vipassana Bhavana, van mevrouw Saiyude D. Bhakdi, de vrouw van de Thaise ambassadeur in Den Haag – en daar hield hij aan vast. Als conclusie van een cursusrichtlijn ‘niet–westerse religies’, april 1966, schreef mevrouw Bhakdi over Vipassana meditatie:
“An invitation for open-minded people to regard Buddha as a psychologist and to try out his technique. Meditation centers exist in Thailand, Burma, England and Germany. Facilities available in The Hague.”[1]
Zij liep hiermee vooruit op de mindfulness wave die later zo sterk het meditatielandschap is gaan bepalen.
In zijn brief van 24 december 1969 aan de staf van meditatiecentrum De Kosmos schreef Bruno, twee jaar na de start van de ‘Stichting Vrienden van het Boeddhisme – hij was één van de oprichters – :
“Graag wil ik hierbij nogmaals tot uitdrukking brengen hoe bijzonder prettig ik de sfeer vond die ik te midden van U aantrof, bij mijn eerste kennismaking gisteravond. Uw Centrum en de verschillende zo stijl- en sfeervol ingerichte ruimten maken mij enthousiast en stemmen mij optimistisch wat de toekomst van de meditatie betreft.” (…)
“De leerling moet zelf uitmaken wie zijn leermeester is. Zoals ik reeds heb toegezegd, om te beginnen wil ik één avond per week ter beschikking houden en we moeten dan maar afwachten hoe het interesse in de Vipassana Meditatie zich verder zal ontwikkelen.”[2]
Bruno had een heel eigen aanpak van het vipassanaonderwijs. Zijn lessen vonden plaats in de nieuwe meditatieruimte: de perfect wit geschilderde kelder van het vroegere Fantasio en nu dus De Kosmos. Een half uur stil zitten met concentratie op de ademhaling; een half uur meditatief lopen; antwoord opschrijven op een door hem gestelde filosofische vraag; en met verhoogde concentratie een tekening schetsen van een mede-cursist.
Er vormde zich een meditatiegroep rond hem met onder meer Roel van der Helm, later psycholoog bij de Amsterdamse politie, Jurjen Mikmak, koopman op het Waterlooplein en Belle Bruins die samen met de psychiater Maarten Lietaert Peerbolte publiceerde over onderwerpen als het ontstaan van oerbewustzijn bij de conceptie.
Niet langer door het denken vormde zich een beeld van het innerlijk, van het zelf, maar door directe zintuiglijke en geleidelijk min of meer bovenzintuiglijke waarneming. Er opende zich een witte ruimte waarin (mijn/onze) adem zich verbreedde tot in oneindige verten. Dit te ervaren in een groep was essentieel omdat de zich vormende ruimte daardoor grensde aan en gedeeltelijk samenviel met tussenmenselijke warmte.
Waddenkust
De bezoeken aan Roel van der Helm en zijn vrouw Annet in hun weekendhuisje bij de Waddenkust vulde deze innerlijke ervaring aan met een diepe verbinding met de krakende helderheid van het Friese landschap en de rauwe interactie met de elementen. Van Bruno hadden we geleerd om ook in de winter (bloot) in zee te zwemmen. Iedere week van Broek in Waterland liften naar Harlingen en vandaar vaak lopen naar Sexbierum gaf het gevoel een zwerversbestaan te leiden, ergens zoals de monniken die de eerste dijken in Friesland hadden opgeworpen.
Op een gegeven moment voegde Erik Bruijn zich bij de meditatiegroep in De Kosmos. Erik begon later zijn eigen zengroep.
Bruno had een verborgen agenda waar hij al gauw mee voor den dag kwam. Hij wilde een alternatief dorp stichten in de Flevopolder, waarvan het zuidelijk gedeelte net in 1968 droog was gepompt. Ik geloofde er niet echt in, vond dat Bruno wat aan zelfoverschatting leed, maar was nieuwsgierig naar het vervolg en vond het een prachtige mentale oefening om een dorp zomaar te ontwerpen, zonder geschiedenis, puur op grond van nieuwe inzichten en in meditatief persectief.
Toen alles al medogenloos gepland bleek te zijn in de nieuwe polder en de deelname aan het initiatief te amorf, besloot Bruno in 1976 – na een experiment in Zoeterwoude met een geodetische tentwoning – het Tidorp initiatief te vestigen op zijn eigen stuk land dat grensde aan het natuurgebied de Vroongronden bij Haamstede, Schouwen Duivenland. Het begon als een verzameling caravans met de geodetische tent als meditatieruimte. Ton Alberts was voorzitter, Bruno penninmeester en prof. Kwee Swan Liat bestuurslid (later ook prof. Victor Westhoff), terwijl ik secretaris was tot 1982, toen ik naar Engeland vertrok om te studeren. Eckart Dissen nam mijn funktie over. De ontwikkeling van Tidorp is uitvoerig gedocumenteerd en een verhaal apart.[3]
Bruno emigreerde in 1994 naar Nieuw Zeeland en overleed er in 2010 op 96-jarige leeftijd. Zijn 6 ha Takou Bay meditatiecentrum werd overgenomen door de liefdevolle Koreaans non Yasala.
In de prille begintijd van meditatiecentrum De Kosmos, waar hij tientallen jaren meditatieles gaf, nodigde Bruno theravadamonniken uit Thailand uit die in de Buddhapadipa Temple in London waren gestationeerd. Hij had voor het uitvoeren van puja’s een vervoerbaar boeddhistisch altaartje gemaakt. Ik hield niet erg van zijn kunstwerken maar de schoonheid van dit altaartje en indrukken van de uiterst subtiele sfeer tijdens de recitaties in het Pali van de theravadamonniken zijn onuitwisbaar gebleken.
Er was levendige belangstelling van vernieuwers van de gevestigde religies voor meditatiecentrum De Kosmos. Zo kwam de abt van abdij Maria Toevlucht in Zundert, Jeroen Witkam, op bezoek met een groep monniken, allen gekleed in trappistenpij.
Paula Koolkin landde in die tijd in Amsterdam vanuit San Francisco om al snel weer door te reizen naar Afghanistan, India en Nepal. Samen met Matti de Wijs legde ze contact met Lama Yeshe en Lama Zopa. Later trouwden Matti en Paula en werden de pilaren van het Maytreya Instituut.
Vroege collega’s in De Kosmos waren Neeltje de Haan en Hans Wesseling. Hans was leerling van de Haagse mysticus en yogaleraar Saswitha (Jan Rijks, 1901 – 1988). Deze publiceerde Swabhawat, de korte weg tot wijsheid, Amsterdam, 1971
(Wordt vervolgd) Deze tekst werd eerder, op 17 mei 2018, in het BD geplaatst.
Lees hieronder het relaas van Jan de Breet over zijn ervaringen in Tidorp.
[1] Eigen archief.
[2] idem
[3] Zie verslagen van Jan de Breet en Eckart Dissen. En: NCRV programma “De Stoel” https://archive.org/details/filmcollectief-oo-152
