‘4 mei inclusief’: Een dodenherdenking met ruimte voor Palestijnse slachtoffers stuit bij sommigen op weerstand

Een comité van rijksambtenaren en oud-diplomaten heeft het initiatief genomen voor een alternatieve dodenherdenking op 4 mei, waarbij ook ruimte is om de slachtoffers van de genocide op de Palestijnen te herdenken.

Onder de naam ‘4 mei inclusief’ organiseren de initiatiefnemers een dodenherdenking om 19.00 uur  op de Koekamplaan in Den Haag. ‘De verschrikkingen van de genocide op de Palestijnen en door het hierop terzijde schuiven van mensenrechten en internationaal recht door de Nederlandse staat,’ staat op de website als reden voor het initiatief.

Naast de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog willen de initiatiefnemers ook de slachtoffers herdenken van genocide en andere vormen van onderdrukking en oorlogsgeweld op andere plekken in de wereld, ‘mede door toedoen of nalaten van de Nederlandse staat’. Daarnaast willen ze niet alleen herdenken, maar ook solidariteit tonen met mensen nu in Nederland die zijn gevlucht voor dergelijk geweld, of familie hebben die daar onder lijden.

Vorig jaar waren er ook oproepen om de dodenherdenking te verbreden, en hierbij ruimte te maken voor de slachtoffers van Israëlisch geweld in Gaza nu. Dat riep sterke tegenreacties op van mensen die daar een devaluatie van 4 mei in zagen, en deze juist exclusief voor slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog wilden behouden. Op en rond de Dam werd door de politie strikt gecontroleerd op uitingen van solidariteit met de Palestijnen.

‘Nooit meer’

Het comité 4 mei inclusief is het daar niet mee eens. De belangrijkste boodschap van 4 mei – ‘dit nooit meer’ – is een belofte waar slachtoffers nu niet van kunnen worden uitgesloten, stellen ze, zeker als de Nederlandse staat steken laat vallen in het beschermen van deze slachtoffers of bijdraagt aan geweld. 4 mei verliest geloofwaardigheid nu ‘er hoogwaardigheidsbekleders op de Dam staan die momenteel geen enkele actie ondernemen om de genocide op de Palestijnen te stoppen,’ zegt het comité. Met andere woorden, je kunt niet met droge ogen ‘nooit meer’ zeggen wanneer je de huidige genocide faciliteert of steunt. ‘De Holocaust had nooit mogen gebeuren. En mag ook geen legitimatie zijn voor de genocide in Gaza,’ staat in een persbericht van het comité. Je kunt niet met droge ogen ‘nooit meer’ zeggen wanneer je de huidige genocide faciliteert of steunt.

De initiatiefnemers willen herdenken actueel maken, door solidair te zijn met ‘de pijn en het verdriet van levende slachtoffers of vluchtelingen in Nederland, veroorzaakt door toedoen of nalaten van de Nederlandse staat.’ Ze kijken hierbij nadrukkelijk niet alleen naar Palestijnen, maar naar ‘eenieder die nú slachtoffer is vanwege diens identiteit, daarover verdriet of pijn ervaart, en over eenieder die opkomt voor “nooit meer”‘. Dat betekent dat andere groepen die in de afgelopen jaren ook graag herdacht wilden worden op 4 mei, maar dat niet mochten, ook welkom zijn bij het initiatief.

‘Ongepast moment’

‘Wij staan op tegen genocide, altijd en overal’, zegt organisator Tessa Terpstra. . De initiatiefnemers kennen elkaar door de sit-ins van ambtenaren, waarmee die vorig jaar demonstreerden tegen de oorlog tussen Israël en de Palestijnen, zegt Terpstra. ‘Wij willen lessen trekken uit het verleden, juist nu we zelf een genocide meemaken en de Nederlandse regering Israël niet ter verantwoording roept. Wij vinden het wrang dat er geen ruimte is voor de behoefte om daarbij stil te staan bij de nationale herdenking’, vult ze aan. Dit idee leeft volgens Terpstra bij meer mensen, ‘ook mensen die niet per se stil willen staan bij Gaza’.

En dus doen ze het nu zelf op de Koekamp in Den Haag, onder de noemer ‘4 mei inclusief’. Er zijn toespraken van onder anderen Hedy d’Ancona, die de holocaust overleefde, Mustafa Hadziibrahimovic, die uit Bosnië is gevlucht, en als laatste spreker Mohammed al Zaanoun, een fotograaf die Gaza ontvluchtte. Ook is er muziek van artiesten uit onder meer Syrië en Iran. Net als veel andere herdenkingen op 4 mei begint de manifestatie om 19.00 uur met verschillende toespraken en muziek. Er is een taptoe en twee minuten stilte om 20.00 uur.

Herdenking ‘uitgehold’

Het initiatief om ook actuele oorlogen en vluchtelingen te herdenken op 4 mei, levert uiteenlopende reacties op. Lotte van Basten Batenburg, fractievoorzitter van de VVD in de Haagse gemeenteraad, noemt het ongepast. ‘De Tweede Wereldoorlog is 80 jaar na de bevrijding steeds verder weg. Er zijn steeds minder overlevenden. Juist om de geschiedenis levend te houden, is het essentieel dat we er op 4 mei echt bij stilstaan. Andere conflicten erbij betrekken, holt de herdenking uit’, stelt de politica.

‘Ik ga helemaal niets vinden van een alternatieve herdenking’, zegt Donald van Pelt, organisator van de jaarlijkse dodenherdenking op de Waalsdorpervlakte. ‘Wij organiseren de herdenking Opdat wij niet vergeten. Dat doen we al 80 jaar op deze manier en ik hoop dat het over 80 jaar nog steeds op deze manier herdacht wordt.’ Hij vervolgt: ‘Gelukkig wonen we in een vrij land. Daar kan iedereen op zijn of haar manier herdenken. Zolang dat maar gebeurt met respect voor ieders manier. Wat we vooral niet moeten doen, is de dodenherdenking op 4 mei politiek maken.’

Organisator Terpstra van de alternatieve dodenherdenking zegt stellig: ‘4 mei is van iedereen’. Ze erkent wel dat het inclusieve alternatief ‘discussie oproept’. ‘Wij vinden het mooi dat dit op gang komt. Het geeft de vitaliteit van het debat en de democratie aan’, concludeert ze.

Vrees voor ongeregeldheden

Maar het debat over het conflict in Gaza tussen Israël en Hamas, is ook in ons land sterk gepolariseerd. Ook het feit dat de inclusieve herdenking wordt gezien als een manifestatie of zelfs een demonstratie, schiet bij Van Basten Batenburg helemaal in het verkeerde keelgat. ‘Dat roept direct ook angst voor verstoring op: demonstraties maken lawaai, herdenkingen vragen om stilte.’ Ze haalt aan dat er vorig jaar ook onrust van is gekomen tijdens de dodenherdenking. ‘Ik wil niemand op ideeën brengen, maar mensen kennen de beelden en geluiden uit Amsterdam.’

Die vrees leeft er bij de organisatie niet. ‘Het is een apolitieke herdenking, dat hebben we overal heel duidelijk benadrukt. We hebben begeleiders voor de manifestatie en we hopen dat het vreedzaam blijft’, wil Terpstra benadrukken. ‘We hadden hier vooral zelf behoefte aan.’

Bij de gemeente Den Haag is de alternatieve dodenherdenking inmiddels aangemeld als manifestatie. Er wordt nog wel gekeken of en hoe het stadsbestuur deze bijeenkomst kan faciliteren met bijvoorbeeld politiemensen.

Terugkerende discussie

Het is een jaarlijks terugkerende discussie: wie mag er herdacht worden op 4 mei? Een groep ambtenaren en oud-diplomaten wil onder de noemer ‘4 mei inclusief’ in Den Haag een herdenking organiseren voor de slachtoffers in Gaza. Dit levert woede op. “Laten we de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdenken, zonder dat we het politiseren en daarmee het slachtofferschap van de slachtoffers onteren”, zegt de Joodse rabbijn Yanki Jacobs in Dit is de Dag.

Jacobs vindt 4 en 5 mei belangrijke Nederlandse symbolen die we moeten koesteren. “Dat zeg ik niet als Joodse Nederlander, maar als Nederlandse Jood”, vertelt hij. “We moeten stilstaan bij de slachtoffers van toen. De doden van toen hebben niets te maken met de doden van nu.”

Hij vindt dat de slachtoffers in Gaza betrekken bij de herdenking onhandig, omdat er dan volgend jaar wel weer wat nieuws is. “Gaan we dan elk jaar stilstaan bij het onderwerp dat op dat moment actueel is? We kunnen het specifiek gaan hebben over dit conflict, er zijn ontelbare conflicten in de wereld waar Nederland indirect bij betrokken is. Ik vind het verkeerd om het zo actueel te maken en dat je het niet meer kan hebben over waardig herdenken”, aldus de rabbijn.

Heden en verleden

Antropoloog Danielle Braun – zelf ook van Joodse afkomst – is het niet eens met Jacobs: “Het is belangrijk dat je mensen die zich oprecht zorgen maken over wat er in deze tijd gebeurt, juist ook vanuit het begrip ‘nooit weer’, ergens een plek en een stem moet geven tijdens de herdenking: een plek waar je mag staan en een plek in het programma. Je herdenkt het verleden, maar dat kan je nooit los zien van de context van het heden.”

Dat de slachtoffers in Gaza nu slechts herdacht worden omdat ze in het nieuws zijn, is niet waar, vindt ze. Er is meer aan de hand. “De Nederlandse regering levert wapens en geeft politieke steun aan Israël. Dus er is sprake van een uitzonderlijke situatie”, aldus Braun. “Rituelen voegen zich altijd naar de actualiteit. Ikzelf en veel andere Nederlanders met een Joodse achtergrond willen een stem geven aan stemlozen. En ik verzet me tegen het recht op slachtofferschap.”

Jacobs denkt dat de herdenking in Den Haag over de slachtoffers in Gaza bedoeld is om te provoceren. “De keuze om specifiek op 4 mei stil te staan bij Gaza, heeft niets met het welzijn van de Palestijnen te maken.”

Nationale herdenking

Negen op de tien Nederlanders staan komende zondag 4 mei op de een of andere manier stil bij Dodenherdenking. Verreweg de meesten van hen (85 procent) doen mee aan de twee minuten stilte om 20.00 uur, blijkt uit het jaarlijkse Vrijheidsonderzoek van het Comité 4 en 5 Mei.

De beweegredenen van de 10 procent die de Nationale Herdenking langs zich heen laat gaan zijn divers. Dit jaar is voor het eerst in het onderzoek ook de stelling opgenomen dat “herdenken betekenisloos is als vandaag de dag nog steeds oorlogen plaatsvinden”. Ruim de helft (54 procent) van de ‘niet-herdenkers’ blijkt het daarmee eens.

Het Comité 4 en 5 Mei, organisator van de dodenherdenking op de Dam en de viering van Bevrijdingsdag, zegt in het algemeen “de roep om aandacht voor slachtoffers van conflicten wereldwijd” te begrijpen. “Wij vinden het belangrijk om aandacht te hebben voor oorlog en (on)vrijheid vandaag de dag”, laat een woordvoerder weten. Maar, voegt zij er aan toe, de Nationale Herdenking op 4 mei is niet het moment om hierbij stil te staan. “Het is een Nationale Herdenking, waarin Nederlandse slachtoffers van oorlogsgeweld en onderdrukking centraal staan. Dan herdenken we de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Europa en in Zuidoost-Azië. Sinds 1961 doen we dat ook met de slachtoffers van oorlogssituaties en vredesoperaties waarbij Nederland betrokken was na de Tweede Wereldoorlog.”

Uit het onderzoek van het Comité 4 en 5 Mei onder 1200 Nederlanders blijkt echter dat de meeste herdenkers het breed zien. Op de vraag “Wie herdenkt u op 4 mei?” vormen de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog het meest gegeven antwoord. Maar 56 procent noemt ook “alle slachtoffers uit de hele wereld van alle oorlogen”.

Overwegingen die te maken hebben met de actuele angst voor oorlog zijn bij het herdenken steeds belangrijker geworden, valt het comité op. Acht op de tien herdenken onder meer om uit te dragen dat men nooit meer oorlog wil, 64 procent doet dit (ook) uit angst dat zoiets weer kan gebeuren, 56 procent vindt het belangrijk vanwege de Oekraïne-oorlog en 57 procent noemt de oorlog in het Midden-Oosten.

Zelf vervolgd

Nieuw dit jaar in het Bevrijdingsonderzoek is dat er extra vragen zijn voorgelegd aan zo’n 150 mensen die zelf te maken hebben gehad met vervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog of die familieleden hebben bij wie dat het geval was. Zij mochten onder meer laten weten of zij het een goede zaak zouden vinden als op 4 mei ook de slachtoffers van huidige oorlogen en geweld wereldwijd zouden worden herdacht. Wat blijkt: 52 procent van deze specifieke groep is het daarmee eens, 18 procent niet, 30 procent is neutraal.