Nico Tydeman, Peter Ralston, Nicolaas van Cusa, Richard Shrobe, Seung Sahn, Byron Katie, Paul van der Velde & Ignace de Haes, Estelle Frankl en ik, zei de gek.
Er zijn niet veel werken over spiritueel niet-weten. Ik ken er maar elf, de handleidingen voor en door managers niet meegeteld.* Dat is vast geen toeval, 11 is het zottengetal.
* De kracht van niet-weten (Louis Steeman), De kunst van het niet-weten (Willem Geene), Navigeren in de mist – Leiderschap bij niet-weten (Petra Kuipers), Weten wat je niet weet (Adam Grant).
Daarnaast zijn er honderden, duizenden boeken waarin het woord niet-weten weleens valt, en nog veel meer boeken over het scepticisme, het postmodernisme en dergelijke. Citaten uit beide bronnen vind je in het Citatenboek Niet-Weten.
Hieronder een alfabetisch overzicht van de mij bekende titels met een korte subjectieve impressie.
1. De Agnosereeks
Serie van 13 boeken over niet-weten van Hans van Dam.
2. The Book of Not-Knowing
Essentialistisch boek van Peter Ralston over niet-weten, vechtsport, de geest, het bewustzijn en de ware aard van het zelf, in de traditie van de Amerikaanse zelfhulp- en zelfverbeteringsliteratuur en het spiritueel materialisme.
De auteur begint zijn boek met de stelling dat mensen als Albert Einstein, Isaac Newton, Galileo, Gautama Boeddha en Aristoteles hun genialiteit, creativiteit en wijsheid te danken hebben aan hun vermogen het bekende achter zich te laten, het niet-weten in te gaan, en vanuit deze verlichte staat van totale openheid wonderbaarlijke inzichten op te doen. Grote claims van een man die zichzelf hoog heeft zitten en al schrijvende voortdurend lijkt te vergeten dat hij verondersteld wordt niet te weten.
Heeft het niet-weten mij geniaal en creatief gemaakt? Nee en nee. Heeft het mij wijsheid, openheid en verlichting gebracht? Nee, nee, nee. Wel heeft het geleid tot het onder ogen zien van mijn eigen beperkingen en het doorzien van dit soort begrippen.
Ralston suggereert dat je van niet-weten een echt, eerlijk en effectief mens wordt – net als hijzelf, moeten wij aannemen. Geldt dat ook voor mij? Nee, nee en nee. Wel heeft het geleid tot het onder ogen zien van mijn eigen onechtheid, oneerlijkeid en ineffectiviteit en van mijn onvermogen om daar iets aan te doen, en tot het doorzien van dit soort ideeën en idealen.
Als je al iets wordt van niet-weten, is het gewóón, klein, kwetsbaar. Zo gewoon, klein en kwetsbaar als je altijd al was maar nooit wilde weten. Niet-weten is spiritueel immaterialisme, immateriële spiritualiteit. Geen plek waar je iets komt halen maar een plek waar je alles achterlaat – ook je spiritualiteit.
Je begrijpt, wil je een creatief genie worden, een wijze, een zelfgerealiseerde, een vechtsportkampioen, een modelmens, dan moet je niet bij mij wezen.
The Book of Not-Knowing is op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF.
Citaten uit dit boek vind je in het Citatenboek Niet-Weten (zoek op ralston).
3. Dansen in het duister, een proeve van spiritualiteit
Moeilijk boek van zenleraar Nico Tydeman, waarin hij een kerstboom van mystieke en wijsgerige kennis optuigt en versiert met rode draadjes niet-weten.
Aan de orde komen onder meer de katholieke mysticus Johannes van het Kruis en diens metafoor van de beklimming van de berg Karmel, het cerebrale postbellumwerk van Emmanuel Levinas over het menselijk gelaat, en het anti-intellectuele chanboeddhisme uit het eerste millennium. Tussendoor, als om het goed te maken, stilistische pareltjes van schoonschrijver Tydeman. Uit de proloog:
“Terwijl ik alles zoveel mogelijk regel is er een ontregeling gaande. In die ontregeling echter ben ik mateloos geïnteresseerd. Dit is slechts vaag voor het oog dat zich uitsluitend richt op zekerheid van kennis, het berekenbare, het meetbare, het resultaat. Maar het is helder voor wie het onkenbare uit het kenbare ziet verschijnen, ofwel voor wie het bestaan begint te schitteren als een groot, ondoorgrondelijk mysterie.”
Het onkenbare, alias het mysterie, lijkt mij een mystieke hypostase, het schitteren ervan is een typisch bijbelse beeldspraak en tegen de mateloos interessante ontregeling, door eigen toedoen, van zijn leraarschap en zijn zencentrum in het vorige decennium, heeft Tydeman zich met hand en tong verzet – maar mooi gezegd.
Meer citaten van deze auteur (niet allemaal uit dit boek) vind je in het Citatenboek Niet-Weten (zoek op tydeman).
Dansen in het duister is op dit moment alleen antiquarisch verkrijgbaar. Een goede gelegenheid voor de schrijver en zijn uitgever om het boek gratis online beschikbaar te stellen als PDF, noem het dana, noem het penitentie.
4. De docta ignorantia
Filosofisch-theologisch boek van Nicolaas van Cusa over de grenzen van onze kennis over God en over het universum.
Latijn, de (over) + docta (geleerde) + ignorantia (onwetendheid): over geleerde onwetendheid
Een geleerde, vond Nicolaas van Cusa, is iemand die zich bewust is van zijn onwetendheid. ‘Hoe meer hij weet dat hij niet weet, hoe geleerder hij is’, zei hij, en ‘De hoogste waarheid straalt in de duisternis van onze onwetendheid.’
Nicolaas van Cusa beschouwt de uitspraak ‘Ik weet dat ik niets weet’ van de Griekse filosoof Socrates als een vroege uitdrukking van de docta ignorantia.*
* Avant la lettre, want die term, docta ignorantia, is waarschijnlijk pas acht eeuwen na Socrates bedacht door kerkvader Sint Augustinus.
Uit recent onderzoek blijkt echter dat Socrates zei: ‘ik weet wat ik niet weet’. Hij wist wat hij niet wist, niet dat hij niet wist. Eén lettertje anders, een wereld van verschil. Iedereen die traditiegetrouw Socrates voor zijn weetnietkarretje spant zal een nieuw trekpaard moeten zoeken.
Het oxymoron ‘geleerde onwetendheid’ doet me denken aan een aardig zinnetje in hoofdstuk 81 van de Tao Te Tjing: ‘Die weten zijn niet geleerd, die geleerd zijn weten niet.’ Andere woorden met dezelfde strekking, van ruim vóór onze jaartelling. Ze worden niet genoemd in De docta ignorantia omdat Van Cusa er waarschijnlijk niet bekend mee was.
Met grote tussenpozen valt het kwartje, denk ik weleens, zelden raapt iemand het op – wie geeft het uit?
De docta ignorantia is op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF.
5. Don’t-know Mind: The Spirit Of Korean Zen
Boek van Richard Shrobe, een Amerikaanse zenleraar uit de stal van Seung Sahn.
De blurb van dit boek begint met de zinsnede: “De weetnietgeest is onze verlichte geest voordat er ideeën, meningen of begrippen in opkomen die lijden veroorzaken.”
(“Don’t-know mind is our enlightened mind before ideas, opinions, or concepts arise to create suffering.”)
In zijn boek noemt Shrobe de verlichte geest ‘de oorspronkelijke geest’ en ‘het ware zelf’. Weer een hypostase, dat heb je met (zen)boeddhisten, alsof er werkelijk zoiets bestaat als ‘onze verlichte geest’ en niet alleen maar bij wijze van spreken – iets metafysisch als gzhi (dzogchen) of albewustzijn (advaita).
Zelf kan ik het bestaan van de oorspronkelijke geest of het ware zelf bevestigen noch ontkennen; ik weet het niet, anders was ik geen weetniet.
Zoals ik ook niet weet of alle ideeën, meningen en begrippen lijden veroorzaken, of erdoor veroorzaakt worden, of wat ze nog meer veroorzaken, of waardoor ze nog meer veroorzaakt worden.
Zoals ik ook niet weet of verlichting onverenigbaar is met ideeën, meningen, begrippen, het lijden, of dat verlichting zelf nog tot de ideeën, meningen, begrippen, het lijden behoort.
Don’t-know Mind is op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF.
6. De stille stem, niet-weten als levenshouding
Boek vol meningen van Jan Oegema, waarin hij pleit voor openheid, en dat niet-weten noemt.
De auteur van De stille stem vindt houvast in de gedachte dat we nergens houvast kunnen vinden, noch in het leven, noch in de kunst, noch in de religie. Hoe weet hij dat zo zeker, vraag ik me af, terwijl velen er zekerheid aan ontlenen? Zijn al die mensen begoocheld en alleen hij niet?
Keer op keer roept Oegema op tot openheid en ontvankelijkheid, alsof er in niet-weten geen ruimte is voor geslotenheid, zelf-genoegzaamheid, neutraliteit, onverschilligheid. Alsof uit het niet-weten noodzakelijkerwijs een bepaalde levenshouding volgt en geen andere.
Ook suggereert de schrijver dat er in het niet-weten een bijzonder geloof, een bijzonder mededogen, een bijzonder sterke liefde kan beginnen. Alsof het niet-weten een bron is van verheven gemoedstoestanden in plaats van, gewoon, niet weten – dat je het niet weet, wat er ook van komt.
Veel christelijke waarden dus, waarmee Jan de werkelijkheid toch weer naar zijn hand wil zetten, en die hij bij ontstentenis van Christus probeert te funderen in het niet-weten. Het niet-weten dat zelf geen grond of bron heeft, nodig heeft of kan hebben, dus ook geen grond of bron kan zijn, niet eens voor een stille stem, laat staan voor een schrille.
7. Teaching Letters of Zen Master Seung Sahn
Verzameling van 600 correspondenties over zen en, soms, niet-weten, van leuzenman Seung Sahn.
Er is ook een paperback met een bloemlezing van de Teaching Letters te koop, die ik niet kan aanraden. Zelf zou ik tenminste heel andere bloemen plukken – heb ik heel andere bloemen geplukt. Ooit had ik een webpagina met mijn eigen bloemlezing van 180 agnostische fragmenten uit de Teaching Letters, maar die bestaat niet meer. Citaten verwelken sneller dan je eigen woorden, heb ik ontdekt, en droogbloemen rieken niet.
Seung Sahn is samen met Nico Tydeman de meest uitgesproken zenleraar over niet-weten. Ikzelf ben ook nogal uitgesproken, in elke betekenis van het woord, maar geen zenleraar. Daarom mag ik zeggen wat ik wil en hoe ik wil, los van elke overlevering, vrij van iedere traditie, op eigen gezag, van lever tot lever, dat is wel zo zuiver.
Teaching Letters is op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF. Zoek daarin op don’t know en je begrijpt waarom ik Seung Sahn een leuzenman noem.
Citaten uit dit werk vind je in het Citatenboek Niet-Weten (zoek op seung).
8. Vier vragen die je leven veranderen
Boek van Byron Katie over The Work, een cognitief-therapeutische (maar onwetenschappelijke) methode om je negatieve gedachten te onderzoeken, tegen een achtergrond van spiritueel niet-weten.
Zelf noem ik The Work het Halve Werk, omdat Byron Katie alleen oog heeft voor negatieve gedachten en de positieve onbekommerd laat woekeren.
Citaten van deze auteur (maar niet per se uit dit boek) vind je in Byron Katie voor Workaholics en in het Citatenboek Niet-Weten (zoek op byron).
9. Weg van het Onbekende: de zin van het Niet-Weten
Boek in dialoogvorm van boeddhist Paul van der Velde en coach Ignace de Haes over niet-weten als doelbewuste verdieping in de onzekerheden van het bestaan.
De titel van dit boek bevreemdt mij. Waarom het ‘Onbekende’, met een hoofdletter, alsof dat buiten en boven ons staat? Hebben de auteurs hun boek Weg van het Onbekende genoemd omdat ze diep in hun hart weg van het onbekende willen? Zoeken ze om dezelfde reden naar de zin van het niet-weten, alsof niet-weten over zingeving gaat?
In mijn woordenboek betekent niet-weten dat je het allemaal niet meer weet en daar niet meer mee zit. Het is vooral een onvermogen, iets dat je overkomt, wat er ook van komt – niet iets dat je beoefent om wat dan ook te bereiken of te verbeteren.
Niettemin, of juist daarom, kunnen schrijvers over niet-weten of hun uitgevers de verleiding niet weerstaan om het niet-weten te hypen als kracht, kunst, methode, levenshouding, wijsheid of, in dit geval, zin.
Volgens Van der Velde en De Haes moeten we niet wegrennen voor onze onwetendheid maar ons erin verdiepen. Niet-weten is de weg van het onbekende en dat is een prachtige weg, menen zij. Het Niet-Weten, ineens getooid met hoofdletters, kan ‘je dynamiek aanreiken, je creativiteit aanboren, je intuïtie ruimte geven en niet in de laatste plaats: je laten relativeren’. Hier is de coach aan het woord, de inspirator, de verkoper van mooie woorden en ideeën, appellerend aan de spirituele hebzucht van de lezer.
De praktijk is minder rooskleurig. Zo kun je lelijk van slag raken wanneer je jezelf onverwacht terugvindt in het zwarte gat van niet-weten. Alsof je net een geliefde hebt verloren. Zelf ben ik jaren in de rouw geweest, tranen met tuiten, en het gevoel van verlies is nooit helemaal overgegaan.
Het contact met de wetende medemens is er ook niet makkelijker op geworden. Niets spreekt voor mij meer vanzelf. Succes, rijkdom, aanzien kunnen me gestolen worden. Meningen interesseren me niet meer, ik wissel sneller van standpunt dan een sprinkhaan. Niet langer ben ik in de ban van de media, van actualiteiten, autoriteiten, roddels, rampen, oorlogen, debatten, utopieën, dystopieën, verhalen, boeken, films, sport, amusement, ideeën, idealen. Ik stel ongepaste vragen en zeg rare dingen – nee, ik ben er niet gezelliger op geworden.
Voor mij is niet-weten geen cursus op woensdagmiddag, geen uitspatting op zaterdagavond, geen eucharistieviering op zondagochtend, geen weekendretraite aan zee of in de bossen.
Niet-weten is een levensgezel. Je trouwt ermee – een moetje. For better and for worse.
10. De wijsheid van het niet-weten
Boek van mystica en healer Estelle Frankl over niet-weten in het jodendom, met veel wijsheid en weinig niet-weten.
De wijsheid van het niet-weten begint veelbelovend met een citaat van Rabbi Yehudah Bedersi:
“Het ultieme doel van kennis is te weten dat we het niet weten.”
Gevolgd door een opgeklopte variant van de toch al omstreden quote van Socrates:
“De enige ware wijsheid is in weten dat je niets weet.”
Gevolgd door een citaat van Goethe:
“Hoe verder de vooruitgang van kennis, hoe dichter we het onpeilbare naderen.”
Gevolgd door een citaat van Daniel Boorstin:
“De grootste hindernis tot ontdekken is niet onwetendheid – het is de illusie van kennis.”
Een boek dat met zoveel woorden van anderen begint, belooft weinig goeds, en het goede van dit boek is dat het die belofte volledig waarmaakt.
Van nature ben ik best een doorzetter. Toen mijn aandacht al na een paar bladzijden begon af te dwalen, ben ik, om bij de les te blijven, het boek gaan voorlezen aan Lucienne.
Ik beken: De wijsheid van het niet-weten is een van de weinige boeken over dit onderwerp die we al voorlezende niet uit hebben gekregen. Halverwege zijn we gestrand en van de eerste helft ben ik ondanks de veelbelovende titel geen steek wijzer geworden.
De eerste 25 bladzijden van De wijsheid van het niet-weten zijn op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF. Met een beetje geluk heb je er genoeg aan.
11. De wolk van niet-weten
Orthodox christelijk boek van een anonieme auteur uit de middeleeuwen.
De wolk van niet-weten dankt zijn titel aan de beeldspraak van een wolk van niet-weten die tussen jou en God hangt en je verhindert om Hem te leren kennen. Verder komt er nauwelijks enig niet-weten in voor. Zonde van je tijd dus, of je moet een andere reden hebben om dit boek te lezen.
Enkele citaten uit dit boek vind je in het Citatenboek Niet-Weten (zoek op ‘wolk van niet-weten’)
De wolk van niet-weten is op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF.
Ziezo, dat waren ze alweer, elf werken over niet-weten van elf verschillende auteurs. Zit er wat voor je bij?
