Waarom kwam Bodhidharma naar het Westen?

Het boeddhisme is ontstaan in India en vandaar uitgewaaierd, langs een noordelijke route richting China en Japan en langs een zuidelijke route richting Sri Lanka en Thailand. Het is een uitermate boeiende geschiedenis. In Zen is er een bekende koan: ‘Waarom kwam Bodhidharma naar het Oosten?’ Bodhidharma is de grotendeels legendarische figuur van wie gezegd wordt dat hij zen van India naar China bracht. De koan stelt pertinente vragen bij het opkomende Chinese boeddhisme. De voorbije eeuw vond het boeddhisme nu ook zijn weg naar het Westen.

Hier komt het boeddhisme terecht in een cultuur die door en door getekend is door het monotheïsme. De eerste reflex van het Westen is het boeddhisme te zien als een religie, ik bedoel een religie in de definitie van Dennett: een religie met bovennatuurlijke goden, met een stichter, met een boek, met een opgelegde ethiek … De antropoloog Rik Pinxten noemt dit de koloniale attitude: het projecteren van je eigen categorieën op een andere cultuur, zonder je daarin te laten toetsen door die cultuur.

Het is maar door de confrontatie met een andere cultuur dat je je bewust kunt worden van je eigen cultuur. De koloniale attitude ontneemt je ook de kans om jezelf te leren kennen. Kenmerkend voor de westerse houding is een notie van ‘de Waarheid’. Die waarheid kan gebaseerd zijn op een goddelijke openbaring, of het verwerpen daarvan, of op een geloof in de rede en de wetenschap. Voor gelovigen is het bestaan van God de waarheid. Westerse atheïsten definiëren zich in functie van (het niet bestaan van) een monotheïstische almachtige God. Wetenschappers als Dawkins en filosofen als Etienne Vermeersch vinden het nodig om iedereen daarvan te overtuigen.

Als je ‘boeddhisme’ intikt in Google is het eerst wat je te zien krijgt de vraag: ‘Wat gelooft het boeddhisme?’ Als je naar de geschiedenis van het boeddhisme kijkt dan zie je dat het zich telkens aan andere culturen heeft aangepast, zonder zich erg vast te klampen aan waarheden. Nogal wat boeddhistische teksten, in verschillende boeddhistische tradities, waarschuwen zelfs expliciet voor het vasthouden aan waarheden. De vraag: ‘Wat gelooft het boeddhisme?’ slaat dus eigenlijk nergens op. Maar ze verraadt meteen onze westerse ‘waarheidsattitude’.

Voor onze westerse geest is de notie van een religie zonder waarheid moeilijk te vatten. Maar als je naar het brede veld van het boeddhisme kijkt zie je een veelheid van gedachten en gebruiken waarvan geen enkele de absolute waarheid kan claimen en er is ook niet zoiets als een ‘congregatie voor de geloofsleer’, er is geen autoriteit die daarin een oordeel kan vellen. Dus als je zoals Google de vragen stelt: ‘Wat gelooft het boeddhisme? Wat zijn de regels van het boeddhisme? Wat mag je niet doen als boeddhist?’, dan is daar geen antwoord op.

Zelfs de notie van de Boeddha als stichter van het boeddhisme glipt als zand door je vingers als je er dieper op ingaat. Zeker, er is de Boeddha van de Palicanon, die hoogstwaarschijnlijk een historisch figuur was, maar die zichzelf nooit de Boeddha genoemd heeft. En in het latere boeddhisme vind je een plethora aan Boeddha’s, zonder enige historische grond. Maar waar staat het boeddhisme dan uiteindelijk echt voor? Sorry, we zullen er moeten mee leven dat het boeddhisme een veelheid van dingen is die niet onmiddellijk tot één ding te reduceren zijn.

Als het boeddhisme naar het Westen komt zal het zich inpassen in onze cultuur. Zal het zich nu ook aanpassen aan onze waarheidsattitude? Of zal de invloed van het boeddhisme de notie van een vaststaande waarheid verzachten? Je ziet in het opkomende westerse boeddhisme beide tendensen. Wat zal er gebeuren? De aanpassing aan een andere cultuur is een proces van eeuwen. We gaan dus nooit het antwoord op deze vraag weten. (Tenzij je misschien gelooft in reïncarnatie. Maar voor alle duidelijkheid, daar geloof ik zelf niet in.)

Ieder van ons is dus niet meer dan een klein steentje in de rivier waarvan we niet weten hoe ze verder gaat stromen. Maar we zijn wel dat kleine steentje en die verantwoordelijkheid hebben we. Dus waar sta ik voor, als klein steentje in die rivier?

Ik kies in ieder geval voor een verzachting van de notie waarheid. Er is onder de noemer waarheid al veel leed in de wereld veroorzaakt. Een van de ergste dingen die een mens kan hebben is ‘gelijk’. Als je gelijk hebt houdt het op. Als je je gelijk loslaat is er ruimte voor dialoog. En zo is het boeddhisme voor mij veel meer een levenshouding dan een levensbeschouwing. Die levenshouding is niet gebaseerd op geboden en verboden, maar op een natuurlijk verlangen om geen lijden te veroorzaken, niet voor mezelf en niet voor een ander.

Het boeddhisme is daarin voor mij een bron van inspiratie, waar ik heel dankbaar voor ben. Het is voor mij niet de ‘enige ware’ religie. Het is een plek waar ik mij thuis voel, maar uiteraard kan iemand anders zich op een andere plek thuis voelen. Er valt niets of niemand te overtuigen. Maar ik wil mijn liefde voor het boeddhisme graag delen met wie dat wil.

Waarom kwam Bodhidharma naar het Westen? Zoals dat gaat in koans blijft de vraag open. Maar binnen een paar honderd jaar gaan we meer weten.