Ujukarin – Achtvoudig Pad, aantrekken en afstoten

De Mahacattarisaka Soetra en het schaap-versus-slimmerik spectrum.

Boeddha preekte voor vele verschillende groepen, vooral ‘huishoudens’ maar soms ook monniken en nonnen. Deze keer bespreken we een soetra gericht tot pijdragers, de volgende maand een vergelijkbare lezing gericht aan leken. De Mahacattarisaka soetra dekt de eerste vijf schakels van het achtvoudig pad (niet per se want de volgorde is niet lineair): juiste zienswijze, juiste gerichtheid, juist spreken, juist handelen en juist levensonderhoud. En we gebruiken zoals gewoonlijk de excellente Janssen/de Breet Nederlandse vertaling.

Gerichtheid

Alle vijf schakels worden in eenzelfde structuur uitgelegd. Als voorbeeld de letterlijke tekst voor de tweede.

“Hierbij, monniken, staat de juiste zienswijze voorop. En hoe staat de juiste zienswijze voorop? Men herkent de verkeerde gerichtheid als de verkeerde gerichtheid en de juiste gerichtheid als de juiste gerichtheid. Dat is iemands juiste zienswijze.

En wat, monniken, is de verkeerde gerichtheid? De gerichtheid op genoegens, de gerichtheid op boosheid, de gerichtheid op geweld – dat is de verkeerde gerichtheid.

En wat, monniken, is de juiste gerichtheid? Ook de juiste gerichtheid is tweevoudig, zeg ik. Er is de juiste gerichtheid die nog behept is met mentale vergiften, gepaard gaand met verdienste, resulterend in hechting aan wedergeboorte; en er is de juiste gerichtheid die edel is, vrij van mentale vergiften, bovenwerelds, een stap op het pad.

En wat, monniken, behelst de eerste gerichtheid? De gerichtheid op verzaking, de gerichtheid op vrijheid van boosheid, de gerichtheid op geweldloosheid: dit is de juiste gerichtheid die nog behept is met mentale vergiften, gepaard gaand met verdienste, resulterend in hechting aan wedergeboorte.

En wat, monniken, behelst de tweede gerichtheid? Het denken, het nadenken, de gerichtheid, het fixeren, focussen en toewijden van de geest, de aandrijfkracht van de spraak van degene met een edele geest, die vrij is van mentale vergiften, die het edele pad bezit, die het edele pad ontwikkelt – dat is de juiste gerichtheid die edel is, vrij van mentale vergiften, bovenwerelds, een stap op het pad.

Wanneer iemand na de verkeerde gerichtheid opgegeven te hebben zich inspant om de juiste gerichtheid te laten opkomen – dan is dat zijn juiste inspanning. Hij geeft bewust de verkeerde gerichtheid op, hij laat bewust de juiste gerichtheid opkomen en blijft erbij: dit is zijn juiste aandacht. Zo draaien en cirkelen deze drie dingen van hem rond de juiste gerichtheid, namelijk juiste zienswijze, juiste inspanning en juiste aandacht.”

Analyse

Zowel aan het begin als aan het eind van dit stuk wordt de relatie met juiste zienswijze benadrukt, en aan het einde ook die met inspanning en aandacht. Dit is een constante voor deze soetra: voor alle vier anderen (ja zelfs voor zienswijze!) wordt die relatie herhaald in vergelijkbare bewoordingen.

Voor alle vijf de schakels zie je ook hetzelfde patroon: bepalen wat de verkeerde benadering is, en dan twee niveaus van de correcte benadering. In het ‘wereldlijke’ niveau is men nog “behept met mentale vergiften”. Kort gezegd is dit vooral een zien wat fout gedrag is, zoals geweld en handelen uit hebzucht, en daarvan afstand nemen. Omdat het vooral om praktische/wereldse motivatie en concrete acties gaat, zegt Boeddha dat er nog karma vipaka (gevolgen van handelingen) aan vastzit in de vorm van ‘verdiensten’. In het ‘edele’ niveau is de motivatie vooral geïnspireerd door het bovenwereldse, door de aantrekkingskracht van een onbezoedeld-door-vergiften essentieel-ethische leefstijl. Dus eerder aantrekkingskracht-van-boven dan afstoting-door-verkeerd-gedrag-beneden. Klinkt allemaal mooi, maar dat niveau is zoals ik steeds begrijp wél pas mogelijk na doorlopen van dat ‘lagere’ niveau.

De niveaus van gedrag

Net zoals dit voorjaar bij de ‘Dharmadriehoek’ kun je tussen heel wat verschillende concepten in het boeddhisme dwarsverbanden zien. In dit geval leg ik deze achtvoudig pad-metaforen eens naast het thema groepsdier-versus-individu, dat ik al in eerdere praatjes uitgewerkt heb. https://boeddhistischdagblad.nl/achtergronden/218963-wil-het-echte-sanghalid-opstaan/ Heel kort samengevat zijn er vier vormen van gedrag (en wie persistent dat gedrag vertoont zou je ook als stereotype persoon, bijvoorbeeld ‘groepsdier’,  kunnen categoriseren):

• Groepsdier: je neigt ernaar je niet als individueel persoon te uiten maar als onderdeel van een groep, bijvoorbeeld onderverdeeld naar politieke voorkeur, sociale/familieachtergrond, religie, favoriete voetbalclub of muziekster etc. Velen van ons behoren tot meerdere groepen hoewel in kwesties zoals partner- of beroepskeuze vaak één der groepslidmaatschappen domineert. Het kenmerk van die groep (deel van de grotere op samsara gerichte meute) is dat ze een hele set gedeelde normen en waarden heeft. Elke koppeling met boeddhisme voor zo’n persoon is eigenlijk te veel van het goede: een zich boeddhistisch noemende ‘groep’ vloekt nogal met de idealen van Boeddha. Het gedrag van zo’n persoon heeft veel weg van een schaap…
• Lid van een positieve groep: er zijn in je gedrag en dat van de mede-boeddhisten zeker nog samsarische elementen te vinden, dus aantrekkingskracht vanuit gehechtheid, groepsdwang en zo. Maar ook elementen van Dharma en ethiek: zo zal je al wat meer écht naar de Vijf Leefregels kijken en mede-boeddhisten er vriendelijk op aanspreken als hun gedrag (bijvoorbeeld levensonderhoud) te zeer onethisch zou zijn. Als je van allitererende termen houdt zou je hem midden tussen het spectrum van schaap en slimmerik kunnen plaatsen als een soort scout, een onderzoekend student die probeert zich los te worstelen van de groep.
  Dus ja je zit nog binnen de groepsconditionering, maar stelt je wél ontvankelijk op voor allerlei spirituele waarden die op een andere manier verbondenheid met anderen inhouden. Dat is ook het grote verschil in de psychologische karakterisering van het positieve-groepslid en de individualistische rebel: positieve-groep betekent puberaal zoeken met een ontvankelijke geest, individualisme betekent pure eigenwijze opstandigheid.
• Individualist: Je ‘rebelleert’ tegen de groepswaarden uit zelfzuchtig eigenbelang. De individualist zal zich juist zeer consequent afzetten tegen alles wat vanuit de groep gesuggereerd wordt, hij/zij voelt zich te goed voor deze groep. Dus in de plaats van groepsloyaliteit komt alleen ikke-ikke, en niet het grotere geheel.
• De echte individu oftewel de Arya. Je volgt het ideaalbeeld dat Boeddha schetste, en laat alle groepsdwang achter je. Je probeert je uit je gevoel voor verbondenheid met alle levende wezens verder te ontwikkelen richting Nirvana, en bent dus een “slimmerik”! (En een echte sangha, gemeenschap van volgelingen van Boeddha, is opgebouwd uit deze echte individuen die in onderlinge spirituele vriendschapsverbanden samenwerken.)

Uit de eerdere praatjes zijn twee tabellen gerold, die ik je niet wil onthouden; bij de tweede laat ik wegens ruimtegebrek de Individualist weg.

De definities

Pali term	Arya	Lichte vorm van bala	Bala (of puthujanna of bahujana)	Bala in kwadraat
Technische term	Individu	Positieve- groepslid	Negatieve-Groepslid	Individualist
Modern-populaire formulering	Slimmerik	‘Scout’ 😉	Schaap	Anti-Schaap
Psychologisch equivalent	Volwassene	Ontvankelijk-zoekende puber	Gehoorzaam kind	Stronteigenwijs opstandig kind

De kenmerken

Volgeling   Gedrag	Groepsdier	Positieve-groepslid	Arya/slimmerik
Groepsdwang (o.a. politiek, opvoeding kids, trouwen)	Veel, excommunicatie als ongehoorzaam	Zo min mogelijk	Geen
Groepsconcurrentie	Hoog (geld, macht)	Weinig, samenwerken waar mogelijk	Arya’s herkennen elkaar ongeacht het label. Zie ook Gotami-soetra.
Belang van mening van/binnen de familie	Groot, en dat kan gelden voor vele lagen in de ‘extended familie’.	Beperkt, de familie ziet zich als positief liefhebbend nest en niet als matriarchaat (M/V) met tentakels je hele leven door	Geen, de arya bepaalt zelf de diepte van het familiecontact maar behoudt wél dankbaarheid voor alles wat gegeven is (met name door ouders)
Prioriteit van rijkdom en macht, mede als status binnen de groep	Hoog (denk aan te grote SUV’s en huizen met minimaal 1 Airco kamer)	Zo min mogelijk	Geen
Kenmerken van bijeenkomst van dit soort volgelingen	Poolse Landdag met Boeddhistisch etiket. Denk aan bingo-met-prijzen, prijsuitreikingen door VIB’s aan schoolkinderen, selfie-sessies van uren etc. etc.	Op zijn minst wat serieuze content, met Dharmatalks	Arya’s zijn bloedserieus 😉
Insteek naar ethisch leven	Vooral met de mond beleden, pakweg een drankslijter wordt na diens bekering een ‘boeddhistische’  drankslijter	Poging dit serieus te nemen, focus op Right Livelihood	Serieus
Vriendschappen	Vooral utilitair, jij-krabt-mijn-rug en ik-de-jouwe	Enig niveau van Spirituele Vriendschappen	Spiritueel (Kalyana Mitrata)

Je raadt het al: in de opgaande lijn die het Achtvoudig Pad biedt, vanaf verkeerde gerichtheid (/zienswijze/spreken/handelen/levensonderhoud) via wereldlijke juiste gerichtheid naar bovenwereldse juiste gerichtheid, doorga je een ontwikkeling van groepsdier (of individualist) naar arya!

De concrete lessen

Zoals zo vaak bij de leer van de Boeddha blijkt maar weer dat hij heel, heel simpel samen te vatten is. “Doe het zuivere, vermijd het onzuivere, reinig je geest”  en dat soort oneliners. Maar juist in het uitwerken, in het omzetten van iets dat we op logisch niveau begrijpen naar iets dat onze innerlijke emotionele conditionering omvormt, zitten de vele jaren studie en ook dan nog vele uitdagingen die het allemaal kan kosten. En juist de enorme breedte van de Leer kan helpen, omdat je in elk stukje van je leven weer andere vormen van inspiratie nodig kan hebben.

Dus pak vooral het Achtvoudig Pad, met o.a. de Mahacattarisaka soetra, erbij als je helder ervaart dat je klem zat in een verkeerde gerichtheid of zienswijze of inspanning etc. En als je dan langzaam ontdekt dat er een uitweg is, initieel eerder door afstoten van de niet behulpzame handelingen en later vooral door aangetrokken worden tot de zuiverheid van het bovenwereldse wél behulpzame activiteiten.

Maar als je ervaart dat je klem zitten te maken heeft met de interactie met anderen, pakweg door de invloed van je familie of sociale omgeving, pak dan leringen erbij die te maken hebben met het schaap-versus-slimmerik spectrum. Dus reflecteer hoe je de juiste context van spirituele vriendschappen om je heen kunt opbouwen, en de niet behulpzame elementen van je sociale context langzaam kunt loslaten.

En misschien, misschien, blijkt uiteindelijk dat een aantal ‘behulpzame’ activiteiten vanuit allebei de benaderingen een goede volgende stap is. Twee vliegen in één klap, toch?