Bewustzijn is een heerlijk begrip. Moeilijk te omschrijven, zeggen de deskundigen, en bijgevolg eindeloos te bespreken. Fascinerend dus. Hee, opvallend, zo vergaat het ook het begrip god/God/goden. Is er verband?
Hulpbegrippen
Om enigszins zicht te krijgen op bewustzijn, haalt men er andere begrippen bij. Niet dat die begrippen wél duidelijk zijn, maar zo kom je dichter bij de horizon van het begrip bewustzijn. Dus hebben woordvoerders het over subjectiviteit, het perspectief van de eerste persoon, eigen ervaring, het zelf, de ziel, de geest, maar ook het lijfelijke kader van bewustzijn. Het individuele perspectief is trouwens betrekkelijk, want elk individu heeft een sociale kant en moet dus veel aanbod verwerken vanuit samenleving en cultuur. Bewustzijn is daardoor meer dan zelfbewustzijn – of zelfbewust zijn. Sommige natuurkundigen suggereren zelfs onvermoede verbindingen: het hele universum zou bewustzijn hebben. Biologen vermoeden dat dieren ook bewustzijn hebben, al is de vraag of zij net als wij kunnen nadenken over hun nadenken.
Proces
Opvallend aan het bewustzijn is dat het hyperactief is. De dag is ermee gevuld, en ’s nachts gaat het nog stevig door, al is dat meer onbewust of per droom. Bewustzijn is een proces, ook al heeft het iets van een vaste staat van zijn, een manier van er zijn. Maar het proces loopt door, juist omdat het bouwwerk nooit echt af is. Het zelf is in constante wording en dat betekent overwerk. Wie was ik, wie ben ik, wie zal ik zijn? Als begrip schurkt bewustzijn daarom aan tegen identiteit. Dat heeft dezelfde combi van herkenbare eigenheid en toch veel dynamiek per dagdeel of zelfs moment.
Betekenis ontdekken
De hoofdbezigheid van het bewustzijn is het voortgaand interpreteren en benoemen van de werkelijkheid, zoals die zich voordoet in de stroom van gebeurtenissen en indrukken. Bewust zijn is volop betekenis toekennen aan van alles en nog iets. En soms aan het niets. Wat gebeurt er binnen en buiten je zelf? Zo maken we intuïtief een landschap van begrippen en verheffen dat tot heuse werkelijkheid. We denken dat onze kaart het landschap is. De stroom van indrukken kanaliseren we in ons bewustzijn met dijkjes en overbruggen we met ezelsbruggetjes. Anders komen Jan en Jansje Splinter niet door de winter.
Overstijgend
Bewustzijn past in een rijtje van verschijnselen die ons overstijgen. Daar horen ook tijd, ziekte, dood, ruimte, heelal, het kwaad, de samenleving bij. Geen van alle kunnen we echt in de vingers krijgen en beheersen. De vergelijking met het godsbegrip, waar ik mee begon, is zo bekeken niet eens zo vreemd. Religies komen ook met een grootheid die ons overstijgt en die nooit afdoende te omschrijven is: god/God/goden, het sacrale. Alleen is die instantie veel toegankelijker in de omgang dan al die andere overstijgende dingen. Er valt mee te communiceren. Zo helpt het sacrale om die andere onbeheersbare verschijnselen te plaatsen en te regisseren. Veel gelovigen zien hun God als een almachtige, alom aanwezige en eeuwige schepper, uiteindelijk dominant over alles, een bondgenoot in de strijd tegen alles wat hen raadselachtig overstijgt.
Religieus bewustzijn
Religie biedt dus een vorm van persoonlijk bewustzijn, om te dealen met een werkelijkheid die zich niet laat vastleggen. Het is zo gezien niet eens zo raar dat religie en bewustzijn kenmerken delen. Het gaat om meer dan dat ze ons allebei overstijgen en moeilijk te omschrijven zijn. De persoonlijke poging om de eigen werkelijkheid te duiden zit in allebei. Verder delen ze de combinatie van vastigheid en toch intuïtief verder zoeken. Er zit een heel spectrum aan standpunten en zoekplaatjes tussen die uitersten. Elke religie biedt een woordenschat voor alles wat de mens overstijgt. Dan vallen begrippen als ziel, liefde, vertrouwen, zonde, vergeving, overgave en geloof. Die maken de gelovige bewuster van de eigen plek in/ het leven.
Vraagje: hoe gaat een seculiere levensbeschouwing om met alles wat een mens overstijgt? Wat voor begrippen voeden dat bewustzijn?
Geef een reactie