Cultuur (enkelvoud) is het menselijk vermogen betekenis te geven aan de eigen werkelijkheid. Culturen (meervoud) zijn het resultaat, op allerlei niveaus, van continenten, via landen en bedrijven, tot families. Zeer gevarieerd, want mensen zijn uitbundige betekenisgevers. Hoe een cultuur werkt, is vooral een kwestie van macht. Want macht is het vermogen anderen te beïnvloeden in hun gedrag, inbegrepen hun manier van betekenis toekennen.
Politici brengen macht en betekenis het meest uitgesproken bij elkaar. Elke partijcultuur biedt een specifieke interpretatie van de werkelijkheid. Iedere partij gebruikt haar macht om haar kijk op beleid te verspreiden.
Vorige week werd een hoofdlijnenakkoord gepresenteerd voor een nieuwe regering. Vier partijen hebben hun manier van betekenis geven vertaald naar toekomstig regeringsbeleid. Ik doe een klein antropologisch veldwerkje over de vier partijculturen. Op welke manier speelt iedere partijleider met het eigen betekenisrepertoire en de verworven machtspositie? Welke waarden sturen dat spel aan?
PVV
Eén persoon zet de toon. Binnen deze partij met één lid berust de macht exclusief bij de partijleider. Ons democratisch bestel gaf hem de ruimte zijn partij autocratisch in te richten. Over de invulling van het akkoord kon hij persoonlijk en zonder raadpleging besluiten. Hij had daardoor als onderhandelaar zelfs de vrijheid een hele serie van zijn uiterst rechtse partijstandpunten te parkeren. Tot nu toe bijna steeds in de oppositie, speelt hij op een zeer polemische manier met betekenissen. Hij heeft alleen regeringservaring in de gedoogrol en werd verder uitgesloten. Zijn macht is voornamelijk gebaseerd op charisma, retorische begaafdheid, onparlementair taalgebruik, oneliners, humor en dagelijks gebruik van sociale media. En nu op de vele kiezers. Op populistische wijze exploiteert en stimuleert hij ontevredenheid. Binnen Europa versterkt hij zijn macht door aan te sluiten bij andere autocratische leiders. Hij wil net als zij de macht van de EU beperken, ten gunste van nationalistische autonomie.
VVD
Deze partij is democratisch. Ook al zijn er twee facties in haar partij en was een centrum-linkse coalitie denkbaar, de partijleider kreeg veel ruimte voor een rechtse invulling van het partijstandpunt. Haar normaliserende acceptatie van de voorheen geïsoleerde PVV-partijleider maakte de weg vrij voor de nieuwe coalitie. Ze hanteert haar eigen versie van de liberale ideologie, met vanzelfsprekende nadruk op individuele vrijheid als waarde, en op de belangen van de economische BV Nederland – zoals haar voorganger dat noemde. Zij is de enige van de vier met ministerservaring. De macht van twee VVD-ministers in de vorige regering heeft zij uitgehold door hun wetgeving rond migratie en klimaat op te offeren voor het rechtse akkoord. Dankzij haar studie ‘Cultuur, organisatie, management’ (VU) kan zij weten hoe cultuur werkt. Hoe ze die kennis gebruikt, is onduidelijk.
NSC
Kiezers hebben deze nieuwe partij groot gemaakt door aan de partijleider de status van Messias toe te kennen. Zijn reputatie is die van geïnformeerde en principiële bestrijder van onrecht, zowel binnen Europa als nationaal. Hij heeft ruime parlementaire ervaring, opgedaan in christen-democratisch verband. Binnen dat kader werd zijn status onderschat, met als gevolg dat hij een eigen partij heeft opgericht. Dat besluit heeft zijn macht aanzienlijk vergroot. In vergelijking met de andere partijleiders hanteert hij het duidelijkst een expliciete waardenset, vooral wat het primaat van de rechtsstaat betreft, boven andere belangen. Dat hij niettemin deelneemt aan deze rechtse coalitie, inbegrepen een autocratische deelnemer, heeft geleid tot centrum-linkse verbazing. Zijn politieke speelwijze wordt gekenmerkt door aarzeling en uitstelgedrag. Zijn supporters noemen dat ‘weloverwogen’.
BBB
De partijleider van deze nieuwe partij put voor haar wijze van betekenis geven uit haar carrière als journalist en PR-adviseur. Haar partij is resultaat van het besluit van de agro-multinationals om over te stappen van lobbywerk naar het eigenlijke politieke ambacht. Een reclamebureau dat voor deze tak van industrie werkt, tuigde deze partij op en selecteerde de partijleider. Haar optreden herinnert eerder aan verjaardagsfeestjes dan aan de gevestigde Haagse retoriek. In de totstandkoming van het hoofdlijnenakkoord speelde zij naar eigen zeggen de moederrol. Haar kijk op macht en betekenis wordt bepaald door het belang van haar achterban: de agro-industrie en de daardoor geëxploiteerde boeren. Dat bepaalt haar kijk op de klimaatcrisis, de eigenlijke aanleiding voor het ontstaan van haar partij. Voor ingewikkelder zaken, zoals financiële, valt ze terug op haar secondant, eerder bij het reclamebureau de feitelijke architect van de partij.
Deze korte typeringen – open voor aanvulling en correctie – maken niet alleen duidelijk hoe deze vier als hoofdrolspelers omgaan met macht en betekenis. De portretjes geven ook een indruk van de complexe dynamiek die binnenskamers ontstond toen deze vier partijleiders met elkaar op zoek gingen naar hun kleinste gemene veelvoud. Behalve aan toekomstig beleid moesten zij ook betekenis geven aan het formatieproces en de onderlinge machtsverhoudingen. De volgende fase is die van de bemensing van de nieuwe regering, feitelijk een voortzetting van het spel van macht en betekenis.
De vier portretten van politici en hun partijculturen maken ook duidelijk hoe wankel de praktijk van het democratische stelsel is. Bovendien blijkt dat er nog steeds geen alternatief is gevonden voor de afgeschafte verzuiling. Want als de duidelijkheid in de oneliners zit (Tom-Jan Meeus) en niet in een visie en een waardenset, wat bepaalt dan macht en beleid? Een rechtse radicaal-nationalistische partij is de grootste en geeft de autocratische toon aan. Verder zijn er twee partijen die respectievelijk het belang van het bedrijfsleven en dat van de agro-industrie vertegenwoordigen. En dan is er, met moeite en aarzeling, een partij met christen-democratische roots die als enige een visie op de rechtsstaat benadrukt. De kongsi van deze zeer diverse vier gaat het land regeren, vanuit het parlement, met een extra-parlementaire regering als aangever van beleid.
En nu heb ik het nog niet eens gehad over de manier waarop kiezers naar de formatie kijken en terugkijken op hun eigen stemgedrag. Maar wat betreft hun vorm van betekenis toekennen en macht uitoefenen bent u ervaringsdeskundige. Ik geef u graag het woord!
