Wat kunnen zen en mindfulness van elkaar leren?

Zijn zen en mindfulness totaal verschillende benaderingen? Wat kunnen beide tradities van elkaar leren?

Over deze vragen en meer spraken in 2015 Melissa Blacker Roshi en haar echtgenoot David Rynick Roshi, op uitnodiging van de Zen Sangha Gent van Frank de Waele. De twee Amerikaanse zenleraren, ook zeer ervaren in ‘mindfulness’ leidden de workshop voor een publiek van zowel zen- als mindfulnessbeoefenaars.

Dus geen plek voor kritiek van de ene traditie op de andere, maar vooral een openhartig onderzoek naar alle vragen en ervaringen. Let op: ‘mindfulness’ is een sleutelwoord in eigenlijk alle boeddhistische tradities: mindfulness als bewuste, niet-oordelende aandacht. Maar in deze context staat ‘mindfulness’ voor de razend populaire methode ontwikkeld door Jon Kabat-Zinn: de achtweekse training MBSR (Mindfulness Based Stress Reduction).

Hoe komt een zenleraar in die heel andere wereld van mindfulness terecht?

Melissa Roshi deed ooit de cursus mindfulness bij Jon Kabat-Zinn, toen ze al tien jaar intensief zen beoefend had.

MR: ‘Het was een openbaring! Bij Jon ontdekte ik dingen waar mijn zenleraar het nooit over had.’ Nieuw was voor haar, dat het lichaam centraal stond: men deed yoga en de ‘bodyscan’, mediteerde op sensaties in het lichaam. En dan: alle ervaringen werden expliciet besproken.

Jon benaderde werkelijk iedereen als een boeddha; hij zei: ‘Elk van jullie is een genie! En zo behandelde hij ze ook, met oprechte interesse, ervan uitgaand dat ze alle wijsheid in zichzelf hadden. Zo kregen ze belangrijke inzichten door hun eigen ervaringen.’

Melissa Roshi studeerde en werkte uiteindelijk twintig jaar lang met Kabat-Zinn; ze werd een van de opleiders aan zijn Center for Mindfulness. Toch bleef de integratie met haar eigen zenbeoefening ongemakkelijk. Zenmeester Shunryu Suzuki heeft ooit gezegd: ‘Jullie zijn allemaal boeddha’s… en er is ruimte voor verbetering.’ Onder alle lagen van conditionering en neurose, is iets dat altijd onaangetast blijft. Het gaat er juist om, dat je voorbij die lagen kijken kunt. In zen leer je daarop vertrouwen: mediteren betekent gewoon zitten, zonder doel.

‘Jon’s benadering was ook non-dualistisch: gewoon zijn met wat er maar in je leeft, zonder iets te hoeven ‘verbeteren’. Dat was juist de sleutel. Maar tegelijk werd aan het instituut het effect van mindfulness vanaf het begin wetenschappelijk gemeten en de nadruk werd steeds meer gelegd op wat je er allemaal mee kon bereiken. Dus het  ‘verbeteren’ kreeg het accent. Dit had ook alles te maken met de commercialisering van mindfulness. Het bleek ‘nuttig’ en daarmee goed verkoopbaar: de dharma als handelswaar.

Melissa Roshi verliet tenslotte in 2011 het Center for Mindfulness om haar eigen weg te gaan. Ze had ondertussen met echtgenoot David de Boundless Way Temple geopend, hun eigen zencentrum. De twee leraren wijzen tijdens hun workshop nadrukkelijk op de grote overeenkomsten tussen zen en mindfulness: de focus ligt in beide tradities op in het huidige moment zijn . Meditatiebeoefening en aandacht bij de dagelijkse handelingen zijn van groot belang.

Maar er is een groot verschil in aanpak. ‘Mindfulness is heel vriendelijk,’ legt David Roshi uit. ‘Je wordt bij de hand genomen in geleide meditaties, je wordt voorzichtig bekend gemaakt met de stilte en de ongemakkelijke ervaringen. Je krijgt uitgebreide psycho-educatie en wordt goed ingeleid. Het gevaar is alleen, dat je aan die veiligheid gehecht raakt en niet verder komt.

Met zen beginnen is heel anders: alsof je in het diepe gegooid wordt om te leren zwemmen. ”Je kunt het!” wordt er nog van de kant geroepen en dat is het dan. Zie maar hoe je je redt. Zen is heel direct, confronterend en puur en leert ons gewoon met onze verwarring te zijn . Met de vragen te zitten is zo waardevoller dan de antwoorden te vinden.’

Wat kan zen nu van mindfulness leren?

David Roshi: ‘Sinds zen naar het Westen is gekomen, is het al heel erg veranderd. Wat wij van mindfulness hebben geleerd, is het gebruik van woorden om onze ervaring te beschrijven en erop te reflecteren. In zen is altijd veel waarde gehecht aan stilte, de conceptuele wereld van de woorden werd vermeden. Maar juist de stilte kan ook een cocon worden, een vlucht, waarin je ideeën nooit getoetst worden. Wij gebruiken daarom in sesshin tegenwoordig dharma dialogue, naast de dharmatalks. Om niet geïsoleerd te raken, maar ons wellicht in elkaar te herkennen.’

De herontdekking van het lichaam is ook een verrijking: in zen is de zithouding wel belangrijk, maar de benadering van mindfulness is veel uitgebreider. Een andere verrijking is, dat de Palicanon steeds vaker geraadpleegd wordt, naast de traditionele zenteksten. De Satipatthana Sutta bijvoorbeeld, over de grondslagen van mindfulness. Of de drie universele kenmerken: anicca, anatta en dukkha (vergankelijkheid, nietzelf en het onbevredigende) die in zen gewoonlijk impliciet en onbenoemd blijven.

Wat mindfulness van zen zou kunnen leren? Zen kent het leerling/meester model: je kunt voor lange tijd bij een ervaren iemand in de leer gaan, en dat mist nog bij mindfulness, evenals de intensieve beoefening in retraites. Een probleem van mindfulnessgroepen is, dat ze uiteenvallen zodra de achtweekse cursus voorbij is, en dan verwatert de beoefening heel makkelijk. Er is geen bestendige sangha waarbij men zich kan aansluiten. Mindfulness kent ook geen voorschriften (‘ precepts ’) die een morele leidraad voor het dagelijks leven bieden.

De overeenkomst tussen de shikantaza (‘alleen maar zitten’) van zen en ‘choiceless awareness’ (bewustzijn zonder vooringenomen focus) van mindfulness komt nog even ter sprake. ‘Niemand weet wat die woorden precies betekenen’, zegt David Roshi. Zoveel leraren, zoveel opinies.’ Maar uiteindelijk is er in elke methode alleen maar: deze ervaring in dit moment.