Wijsheid is een redelijk abstract begrip. Maar hoe verkrijg je het, en wat kun je ermee? We zijn gewend om direct te reageren vanuit wat we ervaren. Maar pas als je je bewust bent dát je waarneemt, kun je door reflectie patronen in je gedrag en de resultaten daarvan gaan herkennen. Deze metapositie, zoals het in de gestaltpsychologie wordt genoemd, is vergelijkbaar met de basis van boeddhistische aandachtsmeditatie. Alleen door alert en aandachtig aanwezig te zijn in het hier en nu kun je jezelf bevrijden van mentaal en emotioneel lijden. Hier formuleer ik acht punten voor het ontwikkelen van praktische wijsheid vanuit mijn ervaring als gestalttherapeut, coach en trainer, en studie en beoefening in verschillende spirituele tradities.
1: Wijsheid is zien hoe het (werkelijk) is
Als kinderen speelden we het spelletje ‘ik zie, ik zie wat jij niet ziet’. Als volwassenen lijken we wel verzeild in een variant daarop, want de kans dat jij en ik in dezelfde omstandigheid hetzelfde zien is niet erg groot. Het interessante van de ervaring van onze verschillende werkelijkheden is dat ze alleen kan voorkomen als er één absolute werkelijkheid is die wij beiden anders zien. De absolute werkelijkheid is zoals ze werkelijk is, en de relatieve werkelijkheid is zoals jij en ik die zelf ervaren. Ze zijn echter altijd tegelijkertijd aanwezig. Als je zicht hebt op deze twee aspecten dan heb je minder de neiging je te vereenzelvigen met je eigen, beperkte werkelijkheid. Je houdt zicht op datgene wat alles – dus ook jou – omvat.
Praktische tip:
Verlies je niet in je persoonlijke realiteit, dat geeft ruimte in je geest en handelen.
De Wijze (m/v) beweegt mee in het relatieve, dagelijkse leven zonder zijn zicht op het absolute te verliezen.”
2: Wijsheid is zien dat omstandigheden feitelijk zijn, maar dat je ervaring ervan een persoonlijke smaak en kleur heeft
Wellicht ben je bekend met het psychologische fenomeen ‘projectie’ – je projecteert jouw eigen werkelijkheid, jouw ‘film’ bestaande uit allerlei beelden, ideeën, ervaringen en conclusies uit je verleden – op het scherm van de werkelijkheid. Hiermee kleur je de neutrale omstandigheden en maak je er een persoonlijke versie van. Op zich is dit geen enkel probleem, tenzij je vergeet dat dit ‘slechts’ je persoonlijke versie is en denkt dat iedereen hetzelfde ziet en ervaart als jij. Je kunt dit fenomeen herkennen in de neiging die jijzelf en anderen hebben om gelijk te willen krijgen. Deze houding is wijdverbreid – ik ken maar weinig mensen die uiteindelijk geen gelijk willen krijgen – en dit leidt regelmatig tot irritatie, misverstanden, ruzies, conflicten en zelfs oorlogen.
Praktische tip:
Wissel ervaringen uit, maar ga er niet over in discussie. Bediscussieer enkel meningen.
De Wijze (m/v) is zich gewaar van zijn eigen projecties en die van anderen, en realiseert zich de relativiteit van beide.”
3: Wijsheid is weten dat je eigen ervaring het resultaat is van de wisselwerking met je omgeving – en van je eigen aandeel daarin
De manier waarop je de werkelijkheid kruidt en kleurt, komt voort uit de wisselwerking tussen jou en je omgeving. Stel, ik ben in gesprek en de ander zegt iets waar ik sterk op reageer en ik schiet in de verdediging omdat ik me onrechtvaardig behandeld voel. Ik neem het persoonlijk en begin me te verdedigen. Belangrijk is dat de ander wel degelijk de ‘aanleiding’ biedt voor mijn reactie, maar er niet de ‘oorzaak’ van is. De echte oorzaak is mijn eigen gevoeligheid voor onrechtvaardig behandeld worden. Kennelijk heb ik daar in het verleden minder prettige ervaringen mee gehad.
Praktische tip:
Vraag je af of je reactie in verhouding staat tot de actuele aanleiding. Is die buiten proportie, ga er dan van uit dat er een oude, persoonlijke lading een rol speelt. Kijk dan meteen naar je eigen aandeel, voordat je vanuit die lading reageert. Dat is wijs, want jouw lading kan zomaar een lading bij de ander raken, die jou waarschijnlijk weer raakt, enzovoort.
De Wijze (m/v) onderkent zijn eigen aandeel en blijft vrij van reactiviteit.
4: Wijsheid staat niet gelijk aan eigenwijsheid
Wie heeft er tijdens zijn of haar puberteit niet te horen gekregen: ‘Doe niet zo eigenwijs!’ Ik wel in ieder geval. Deze reprimande heeft ermee te maken hoe bruikbaar jouw opvatting over de werkelijkheid is in relatie tot je omgeving. Als je jeugdige eigenwijsheid na je pubertijd voortduurt dan ervaar je waarschijnlijk regelmatig problemen en onbegrip in je omgang met anderen. Als ik blijf hangen in het hiervoor genoemde gelijk willen hebben dan heb ik te weinig oog en hart voor mijn omgeving, ben ik te veel met mijzelf bezig. Het is nodig je eigenwijsheid tot werkelijke wijsheid te ontwikkelen door zowel je mogelijkheden als beperkingen onder ogen te zien. Dit genereert compassie voor zowel jezelf als voor de ander.
Praktische tip:
Verplaats jezelf in de ander en bekijk de wereld en jezelf eens vanuit hun perspectief.
De Wijze (m/v) ontwikkelt zijn wijsheid door zijn dienstbaarheid aan anderen.
5: Wijsheid is een werkwoord
In alle levensomstandigheden zijn juist oordelen en handelen een hele kunst. Dit is mogelijk als je een helder inzicht hebt ontwikkeld. Wijsheid moet in je visie aanwezig zijn en in je gedrag tot uiting komen. Dat dit nog niet meevalt zie je aan de hoeveelheid mensen die wel wijsheden verkondigen, maar ze niet in praktijk brengen. Zelf tracht ik wijsheid te oefenen door mijn aandacht te trainen om alert te zijn op (onder meer) het onderscheid tussen wat ik denk, zeg en daadwerkelijk dóé. En ja, dat is confronterend. Maar het inzicht dat het me brengt is onontbeerlijk voor het ontwikkelen en gebruiken van wijsheid.
Praktische tip:
Oefen wijsheid in iedere situatie: wat is hier het juiste oordeel en de juiste handeling?
De Wijze (m/v) laat theorie en praktijk overeenkomen door middel van voortdurende zelfreflectie.
6: Wijsheid is je inzicht in het belang van perceptie bruikbaar maken voor anderen
Wijsheid is een houding die haar meerwaarde ontleent aan bruikbaarheid voor anderen (naast jezelf natuurlijk). In mijn persoonlijke hiërarchie staat wijsheid die anderen helpt om hun perceptie bewust ter hand te nemen bovenaan. Immers, dit inzicht is de basis van alle mogelijke verandering van perspectief. Zonder de mogelijkheid om de waargenomen ‘feiten’ van hun persoonlijke werkelijkheid te veranderen is iedereen gevangen in een individuele en beperkte visie. Anders gezegd, als iemand niet over een visie of concept beschikt dat de mogelijkheid tot bevrijding uit zijn of haar beperkte perceptie in zich draagt, dan blijft diegene vastzitten in die beperkte werkelijkheid. Het idee van de twee werkelijkheden biedt de mogelijkheid deze beperking te doorbreken.
Praktische tip:
Meditatie is een relatief eenvoudige en snelle manier om deze werkelijkheden daadwerkelijk te kunnen ervaren.
De Wijze (m/v) ziet de twee werkelijkheden en helpt ook anderen de mogelijkheden daarvan te benutten.
7: Wijsheid is het leven serieus nemen zonder je gevoel voor humor te verliezen
Wijsheid is een serieuze zaak. Het is deel van je zingeving, van het fundament waarop je je bestaan bouwt. Maar een aspect van wijsheid is tevens het vermogen om de zwaarte en het lijden van het leven te verlichten. Humor benadrukt de betrekkelijkheid van een onderwerp door het aanbrengen van een ander perspectief, en dat werkt bevrijdend en verruimend. Niet voor niets is humor zo belangrijk, juist ook in intieme relaties. Het is een snelle, hoewel tijdelijke oplossing van een gezamenlijke beperking en geeft ruimte. Humor als voertuig voor wijsheid is zowel bevrijdend als een zeer bruikbaar vaardig middel.
Praktische tip:
Als je moet lachen let dan eens op wat er precies gebeurt!
De Wijze (m/v) gebruikt humor om de bevrijdende werking van perspectiefverandering teweeg te brengen.
8: Wijsheid is vergankelijk en situationeel
Hoewel je kunt verlangen naar definitieve antwoorden, vertelt wijsheid je dat bestaande universele en tijdloze waarheden waardevol zijn, maar dat jij op ieder moment je eigen antwoord moet geven binnen je actuele situatie. Je huidige situatie stelt je als het ware de vragen:
- wie ben ik in deze situatie?
- wat wil ik in deze situatie?
- wat doe ik in deze situatie?
Ook al ben je je vaak niet bewust van deze vragen, je gedrag is wel je antwoord. Als je deze vragen bewust stelt dan brengen ze je onmiddellijk meer inzicht in de situatie, en in de dynamiek van je eigen aandeel erin! Vanuit dat inzicht zal je je handelingen langzamerhand in overeenstemming brengen met je inzichten. En dat is hoe we wijs worden!
Praktische tip:
leer jezelf de drie vragen regelmatig te stellen ongeacht de situatie. Het verhoogt de kwaliteit van je aanwezigheid en inzicht in je gedrag en ervaring.
De Wijze (m/v) verenigt de absolute en de relatieve werkelijkheid in zijn geest en handelen door het universele als uitgangspunt te nemen voor het tijdelijke en persoonlijke.
