Beweringen weerleggen zonder beweringen, of hoe het denken zich zelf overwint en vergeet. Deconstructie van de begrippen atman, anatman, zelf en niet-zelf.
Yanyang: Wat als je niets meer hebt?
Zhaozhou: Weg ermee.
Yanyang: Ik heb niets meer, zeg ik u.
Zhaozhou: Sleep het dan maar met je mee.
(Koan 277 uit Het ware dharma-oog)
Vissen
Beste Hans,
Zoekend naar nieuwe perspectieven op het zenboeddhisme stuitte ik op het boek Nietzsche and Zen: Self-overcoming without a Self uit 2011 van André van der Braak. Ken je dat?
Hans: Ja hoor. Paperback € 50, e-book € 50, hardcover € 100, voor 250 bladzijden. Dat mag gerust vernieuwend heten.*
* Bedragen door mij afgerond. Ze vallen nog mee vergeleken met Van der Braak’s publicatie uit 2023, Ayahuasca as Liquid Divinity. De hardcover daarvan kost op dit moment € 169,99 voor 240 bladzijden, het e-book € 45,73. Money as liquid divinity.
Frits: In zijn boek interpreteert Van der Braak zen als een niet-propositionele weg naar een niet-propositionele waarheid. Ik moest meteen aan jou denken.
Zou jij spiritueel niet-weten omschrijven als een niet-propositionele waarheid? Zo ja, zou dat dezelfde waarheid kunnen zijn als de niet-propositionele waarheid van zen?
Is niet-weten, net als zen, behalve een niet-propositionele waarheid ook een niet-propositionele weg? Zo ja, waarheen leidt de weg van niet-weten en wat is het verschil met de niet-propositionele zenweg?
Hans: ‘Niet-weten is een niet-propositionele waarheid’ is een propositie. Als ze waar is maakt ze per definitie geen deel uit van het niet-weten dat ze probeert te definiëren.
Wat is dat eigenlijk, een niet-propositionele waarheid? Wat is precies het verschil met een niet-propositionele onwaarheid of leugen? Boeiende besognes die in bruisende breinen tot briljante boeken vol pakkende proposities leiden.
Mij pakken ze niet meer. Sinds mijn palingwording kan niets of niemand me nog boeien. Een kwestie van spartelen en spelen. Dartele spiritualiteit.
Sowieso bedient een agnost zich niet van proposities of van non-proposities maar van opposities. Spreken hoeft niet meer, behalve soms eens tegen. Zijn gedachten zijn contrapunten bij de punten van de wijze. Hij biedt tegenwicht om zijn evenwicht te bewaren en zich van gewichtigheid te vrijwaren.
Ik vrees dat je in een lege vijver zit te vissen. Probeer het liever bij André.
Nihilisme
Frits: Zie jij zen als een niet-propositionele waarheid?
Hans: ‘Zen is een niet-propositionele waarheid’ is een propositie. Als deze propositie waar is behoort ze per definitie niet tot de zen die ze probeert te definiëren.
Frits: Even los van de niet-propositionele waarheid, is niet-weten volgens jou net als zen een niet-propositionele weg?
Hans: Wat moet iemand die afziet van de niet-propositionele waarheid met een niet-propositionele weg?
Frits: André van der Braak schrijft over Nietzsche, de filosoof van het nihilisme, maar allemachtig, jij kan er ook wat van.
Hans: Nihilisme is de niet-lege leer dat er geen grondwaarheden bestaan. Als deze propositie waar is bestaat er toch een grondwaarheid en is ze alsnog onwaar. Een prachtparadox waarin het fijn filosoferen is, maar geen niet-weten en geen zen.
Frits: Is dit gesprek geen voorbeeld van een niet-propositionele weg?
Hans: Eerder een voorbeeld van een propositionele niet-weg.
Illusies
Frits: In zijn boek voert André een chanmeester ten tonele, ene Linji.
Hans: Ja, zen is toneel.
Frits: Pardon?
Hans: Steeds hetzelfde stuk. Ga maar eens in een zendo kijken.
Frits: Ik kom twee keer per week in de zendo.
Hans: Dan hoef ik jou niets uit te leggen.
Frits: Toneel heeft publiek nodig. In een zendo zul je nooit toeschouwers zien, alleen deelnemers.
Hans: Zen is naar jezelf kijken en om jezelf lachen. De deelnemer is de toeschouwer, zou Linji zeggen.
Frits: Linji noemt verlichting de waarheid voorbij de woorden, wou ik zeggen.
Hans: ‘Waarheid’ is een woord. ‘Verlichting’ is een woord. ‘Voorbij de woorden’ is een woord. ‘Verlichting is de waarheid voorbij de woorden’ is een propositie. Als ze waar is behoort ze per definitie niet tot de verlichting die ze definieert.
Frits: André heeft het in zijn ondertitel over ‘Self-overcoming without a Self’. Ben jij het ermee eens dat wij geen zelf hebben en daarom voor de paradoxale opdracht staan zelf het illusoire zelf te doorzien?
Hans: Om nog maar te zwijgen van het illusoire niet-zelf.
Frits: Dat wij geen zelf hebben is volgens jou ook een illusie?
Hans: Tenzij dat ook een illusie is.
Frits: Bedoel je dat zelf en niet-zelf beide illusoir zijn? Geen atman, geen anatman?
Hans: Geen idee.
Verliezen
Frits: Wat is zen volgens jou?
Hans: Dat verschilt per persoon. Voor André is zen allicht het overwinnen van het idee dat we geen zelf hebben en daarom voor de paradoxale opdracht staan het illusoire zelf te doorzien.
Frits: Van der Braak betoogt toch juist dat we geen zelf hebben en daarom voor de paradoxale opdracht staan het illusoire zelf te doorzien?
Hans: Precies. Het zal een hele overwinning voor hem zijn, of zijn geweest, om dat idee los te laten.
Frits: Ik betwijfel of hij dat idee losgelaten heeft.
Hans: Misschien heeft hij zelfs het loslaten ervan al losgelaten, weet jij veel.
Frits: Wat is zen in het algemeen?
Hans: Het is maar net aan wie je het vraagt.
Frits: Bijvoorbeeld?
Hans: Ik heb je net een voorbeeld gegeven.
Frits: Andere voorbeelden.
Hans: Het overwinnen van het idee dat er zoiets is als zen in het algemeen, in jouw geval. En later misschien het overwinnen van het idee dat er niet zoiets is als zen in het algemeen.
Frits: Op die manier.
Hans: Of anders het overwinnen van het idee dat we in zen voor een opdracht staan. En later misschien het overwinnen van het idee dat we in zen niet voor een opdracht staan.
Frits: Kortom, het overwinnen van alle ideeën over zen.
Hans: Of anders het overwinnen van het idee dat het in zen om overwinnen gaat.
Frits: In plaats van?
Hans: Verliezen, bijvoorbeeld.
Frits: Wat verliezen?
Hans: Dat verschilt per persoon.
Frits: Tja, wat moet ik hier nou mee.
Hans: Probeer het dan maar bij André.*
* € 75 per uur, bij Van der Braak thuis: https://www.avdbraak.nl/coach/
Verder vissen: https://terebess.hu/zen/mesterek/tzs.pdf
