De polarisatietrend typeert onze tijd. Twee verkiezingscampagnes versterkten de neiging om verschillen breder uit te meten dan overeenkomsten. Maar hoe krijgen overeenkomsten weer hun plek in het publieke debat? Voorvraag: welke keuzes maken mensen in hun betekenisgeving, vanuit welke waarden, en binnen welke machtsverhoudingen?
Eerst twee hoopgevende voorbeelden.
Den Haag is na de verkiezingen overgestapt van de campagnestand naar de formatiestand. Partijen moeten samen een regering vormen. Weliswaar spelen uitsluiting en verschil in het onderhandelingsspel nog steeds een rol, maar de verkenners speuren toch primair naar overeenkomsten. Compromissen moeten eerdere tegenstellingen overbruggen, zelfs als in verkiezingsdebatten de verschillen uitvergroot werden.
Het andere voorbeeld. Eerdere tegenstanders van de komst van een AZC zetten zich nu in als vrijwilliger. De aanvankelijke nadruk op verschillen – ‘Die buitenlanders!’ – heeft plaats gemaakt voor herkenning van overeenkomsten: ‘Omdat het om mensen gaat’. In de media is kritiek op AZC’s herleid tot het gevoel van actievoerders dat zij miskend werden door plaatselijke en landelijke overheden. Wie nu vrijwilligerswerk doet in het AZC ziet mensen die net als zij miskend zijn door hun overheden, en met veel kwalijker gevolgen.
Deze twee voorbeelden laten zien hoe mensen in veranderende omstandigheden opnieuw betekenis geven aan hun werkelijkheid. Het verschil maakt in beide gevallen plaats voor de overeenkomst.
Machtsverhoudingen beïnvloeden doorgaans het geven van betekenis aan verschillen en overeenkomsten. Machthebbers kunnen overeenkomsten faciliteren, maar ook verschillen benadrukken. De omgang met verschil en overeenkomst is in een democratie heel anders dan in een autocratie. Oorlogen draaien om verschillen, pas de vrede heet overeenkomst.
In de omgang met verschillen en overeenkomsten spelen waarden mee, als aansturende morele principes. Daardoor kunnen machtsverhoudingen ook vast komen te liggen. Het door waarden gestuurd gedrag leidt vaak tot consequent vasthouden aan eigen kernwaarden en juist daarom aan verschillen met andersdenkenden.
Dat is regelmatig aan de orde. Orthodoxie en ideologie zijn naar buiten toe de steunberen van verschil en uitsluiting, ook al zorgen ze intern voor verbinding en solidariteit. Globalisme zet als ideologie de mensheid centraal, tegenover populistisch patriottisme dat het eigen volk op 1 zet. Pacifisten hanteren andere waarden dan legerzuchtigen. Zo lijkt het alsof verschillen vastliggen. Logisch, want de tweedeling vanuit het verschil tussen ‘wij’ en ‘zij’ is een gemakkelijke techniek om enige orde te brengen in wat chaotisch overkomt.
Maar het gaat niet alleen om de polen ‘verschil’ versus ‘overeenkomst’. Belangrijker is hoe men zich beweegt op het spectrum tussen de polen, zoals gebeurde in de twee genoemde voorbeelden. Verstandig omgaan met verschil en overeenkomst is ook een waarde. Die kan het gedrag evenzeer aansturen. Juist in de ontmoeting op het spectrum kan de wederzijdse betekenisgeving zorgen voor verrassend nieuwe ideeën en waarden.
Sowieso is gelukzalig samenleven – in dorp, organisatie, stad, land of wereld – afhankelijk van spraakmakers die ervoor zorgen dat bij alle verschillen de overeenkomsten het echte verschil maken.
Geef een reactie