In 1968 ging ik naar Kongo. Ik werkte aan een universiteit en deed daarnaast als antropoloog veldwerk bij een kleine vissersstam. Ik leerde een verrassend andere cultuur kennen.
Dat gold ook voor mijn volgende veldwerk, in Brazilië, van 1980-85. Naast mijn docentschap aan de theologische faculteit van de Lutherse kerk deed ik onderzoek naar moderne religies, zoals pinksterkerken en spiritisme. Mijn ‘stam’ was eigenlijk de Lutherse kerk. Ik onderzocht de religiositeit van leden van die kerk.
Terugkijkend realiseer ik me dat ik als antropoloog een arbeidsmigrant was. Die tijdelijke migratie van antropologen is al zo oud als het vak. Of zo jong, want de antropologie bestaat nog geen honderdvijftig jaar. Het kolonialisme opende de wereld voor het westen, inbegrepen antropologen. Soms adviseerden die de koloniale bestuursambtenaren, of waren ze zelf de koloniale ambtenaar. In de koloniale setting viel de verscheidenheid aan volkeren en culturen op.
Vanuit het koloniale perspectief werden veel van die culturen ‘primitief’ genoemd, en dus onderaan de zelfbedachte beschavingsladder gezet. Bovenaan stond natuurlijk de westerse ‘beschaving’. Antropologen corrigeerden dat beeld. Die zogenaamd primitieve cultuur stak dikwijls ingewikkelder in elkaar dan de cultuur van de ‘beschaafden’.
Na de dekolonisatie raakte de wereld geglobaliseerd. Door kwalijke kolonisatiepraktijken en twee wereldoorlogen was de morele claim op superieure beschaving weggehoond. De ‘primitieven’ volgden onderwijs. Sommigen werden antropoloog en bestudeerden hun eigen cultuur. Verder waren culturen die eerder naast, boven en onder elkaar hadden bestaan, driftig aan het mengen.
Bovendien werd de migratierichting omgekeerd. Trokken antropologen vroeger naar de verre volken, nu zijn vertegenwoordigers van die volken de migranten geworden. Ze zijn hier komen wonen. De antropoloog kan nu in eigen land veldwerk doen, zoals naar de multiculturele samenleving.
Als gepensioneerde arbeidsmigrant kijk ik naar die verandering. Fascinerend om te zien hoe mijn beroep in een halve eeuw mee veranderde met het object van onderzoek. Leuk vak!
