‘Het is niet de geest, het is niet de boeddha, het zijn niet de dingen.’

Meester Nanquan in Poortloze Poort 27

Haiku’s als spiegel van de ziel

Haiku’s over de natuur en de seizoenen neigen naar lyriek. Typisch menselijke gevoelens, gemoedstoestanden en gedachten worden aan de omgeving toegeschreven, of liever, toegedicht. Haiku’s zitten vol antropomorfe projecties.

Krekels roepen tot het eindelijk middag is, een leeuwerik bidt boven een graf, een statige kikvors zit de bergen te beschouwen, een ganzenbloempje is verdrietig bij het naderen van een zeis, een pijnboom die nog geen boeddha is staat wat te dromen, de maan wordt gebroken.

Vlooien maken een lange nacht door, het water spreekt, een slak beklimt een heilige berg, een bromvlieg wast speciaal voor ons zijn pootjes, een vogeljong is eenzaam, groene rupsen hebben van iemand hoorns gekregen et cetera.

Dergelijke haiku’s onthullen misschien iets over de natuur, maar minstens zoveel over de werking van de geest en de aard van het menselijk denken. Vooral dit:

De wereld die wij waarnemen en beleven is een door en door menselijke en subjectieve wereld. Maar hij doet zich aan ons voor als een door en door objectieve en universele wereld.

Wij nemen zonder meer aan dat onze wereld dé wereld is, dat die wereld hetzelfde is voor ieder mens van alle tijden en voor ieder wezen waar dan ook.

De wereld als voorstelling van het verstand

Maar hebben krekels wel weet van ochtend en middag? Weet een leeuwerik wat een graf is en kiest hij daarboven positie om te bidden? Is een ganzenbloempje ooit verdrietig? Staan pijnbomen weleens te dromen? Koeren duiven werkelijk uit de zachtheid van hun gemoed? Ziet een kikvors bergen?

Wat is eigenlijk een berg zonder het idee berg? Wat is een graf zonder het idee graf? Wat is een leeuwerik zonder het idee leeuwerik? Wat is bidden zonder het idee bidden? Wat zijn ochtend, middag en avond zonder onze uitgebreide ideeën over tijd?

De wereld die wij zogenaamd waarnemen is minstens gedeeltelijk door onszelf geschapen, niet vijf miljard geleden, niet zesduizend jaar geleden, maar hier, nu, live.

Waarnemingen van de werkelijkheid zijn in werkelijkheid voorstellingen van het verstand, dacht Immanuel Kant. Hoe het Ding-an-sich eruitziet zonder voorstelling van het verstand, weten wij niet en kunnen wij niet weten, stelde hij. Ook dit is slechts een voorstelling van het verstand, maar wel een die ons van eerdere kan bevrijden.

Waarnemen of waargeven?

Niet alleen injecteren wij allerlei onderscheidingen, betekenissen en oordelen in onze waarnemingen, ook de basale waarnemingskwaliteiten, licht, kleur, smaak, geur, druk, warmte en koude, pijn en het evenwichtsgevoel, lijken niet meer dan een projectie van onze geest.

‘Licht is toch gewoon elektromagnetische straling,’ zal de fysicus tegenwerpen, ‘en die is objectief aantoonbaar.’ Kan best wezen, maar elektromagnetische straling is nog geen licht en luchttrillingen zijn nog geen geluid. Volgens de neuroloog Oliver Sacks zijn wij het zelf die, is het ons brein dat een smal deel van het elektromagnetische spectrum in een lichtsensatie transformeert, een smal deel van het akoestische spectrum in een geluidssensatie.

Bovendien is ‘elektromagnetische straling’ ook maar een voorstelling van het verstand, een abstractie, een constructie, een rekeneenheid en alleen ‘objectief aantoonbaar’ via de waarnemingen waarvan de objectiviteit nou net ter discussie staat.

Licht en geluid, warmte en koude, hardheid en zachtheid bestaan niet ‘daarbuiten’, los van iedere waarnemer en waarneming. Dat lijkt maar zo. Ze ontstaan ‘hierbinnen’ op het moment van waarnemen. Net zoals ‘daarbuiten’ en ‘hierbinnen’.

De dingen en het lichaam als projecties van de geest – misschien vind je dat een belachelijk idee. Maar hoe wou je anders het fantoomledemaat en fantoompijn verklaren? En wat te denken van herinneringen? Fantasieën? Dromen? Sluimerbeelden? Hallucinaties?

Verder lezen: Wat is waarneming? De illusie van subject en object

Geen ding, geen geest, geen zelf

Zonder geest geen werkelijkheid, zonder werkelijkheid geen geest, lijkt het. Tenzij de geest op zijn beurt een projectie is, Joost mag weten waarvan. Ik kan hem tenminste nergens vinden, die geest. Niet als ik hem zoek. Juist dan niet. Mijn geest niet, jouw geest niet, de universele geest niet, in alle tien richtingen niet. Ik kan hem wel denken, als het substraat van al mijn gedachten, maar ja, ik kan wel zoveel denken.*

Ikzelf blijk bij nader onderzoek ook niet meer dan een schim die ongevraagd verschijnt en verdwijnt in waarnemingen van de ogenschijnlijke buitenwereld, en in gedachten en gevoelens in de ogenschijnlijke binnenwereld. Daarbij figureert het lichaam als intermediair, tegelijk buiten en binnen, eigen en oneigen, object en subject, waarneming en waarnemer, slachtoffer en dader. Maar het zelf zelf kan ik nergens vinden. Mijn zelf niet, jouw zelf niet, het ware zelf niet.

Geen ding, geen geest, geen zelf – zo zijgt het kaartenhuis van het gezond verstand langzaam ineen. Gewoonlijk komt er dan algauw een nieuw verstand tevoorschijn, als een staart aan een hagedis, als een kop op een draak. Een nieuw verstand dat een nieuw verhaal produceert, dat het heel origineel de Waarheid noemt, en zichzelf een Wijze. En maar wijzen, dáár is de Weg. Halleluja.

Geen ding, geen geest, geen zelf.

Maar zo hoeft het niet te gaan. Mijn staart is afgevallen en ik heb geen nieuwe gekregen. Zelfs geen fantoomstaart. Mijn koppen zijn afgehakt, alle zeven, en niet meer teruggegroeid. Sinds het bezwijken van mijn gezond verstand ben ik op wonderbaarlijke wijze verschoond gebleven van een Nieuw Verstand en van een Volgend Verhaal.

Ook dit verhaal onderschrijf ik niet, al schrijf ik het zelf. Ik ben niet gek. Het is slecht een om-schrijving van het onverstand. Een schijnverhaal dat niet-weten heet over het onverhaal dat niet wil heten. Halleluja. Gezegend zijn de legen omdat ze niets meer wegen. Wat moeten vogels met een weg?

Gezegend zijn de legen omdat ze niets meer wegen.

* ‘Denken’ en ‘gedachten’ in de ruimste zin van het woord, inclusief gevoelens, waarnemingen, ervaringen, dromen enzovoort.

Haiku op haiku

In Haiku op haiku; lettergrepen naar niet-weten koppel ik klassieke haiku met een bepaalde kijk aan eigen haiku met een alternatieve kijk. Het resultaat is een soortement tanrenka, of in elk geval een poëtisch dialoogje, een seriegedichtje, een dubbelhaiku geschreven door twee mensen, de vertaler(s) niet meegerekend.

Van een echte dialoog is natuurlijk geen sprake. De aangevers zijn allemaal dood – zoals de meeste van mijn gesprekspartners, je bent gewaarschuwd. Bovendien ben ik (op deze plaats) niet uit op lyriek, zoals de reguliere rengadichter. Ik wil alleen maar laten zien hoeveel aannames er in ons denken en in onze woorden verstopt zitten, zelfs in deze kleinste der gedichtjes.

Daardoor zijn mijn haiku eerder senryu, die de openingshaiku parodiëren en/of de menselijke onvolkomenheid tot thema hebben; met name ons beperkte en beperkende perspectief, het subjectieve dat wij naïef aanzien voor objectief.

Haiku’s en senryu’s bieden niet veel speelruimte. Meer dan stotteren en snotteren kun je niet binnen zeventien lettergrepen. Toespelingen maken. Spelen en verspelen.

Spreken over niet-weten is sowieso een kwestie van stamelen, hoeveel lettergrepen je ook tot je beschikking hebt. Haspelen en pruttelen. Zuchten en schreeuwen. In onmacht en van opluchting.

Dat lijkt een nadeel maar het is een voordeel: Iedereen kan het. Iedereen doet het al. Van de eerste ademteug tot de laatste zucht. Jij ook.

Je moet het alleen nog even onder ogen zien.

Wat moeten vogels met een weg?

Bronvermelding

Alle openingshaiku’s van de serie Haiku op haiku zijn ontleend aan Haiku, Een jonge maan, J. van Tooren, 1984 en het eerder genoemde Japans gedicht, de mooiste haiku, senryu en tanka, J. van Tooren, 1985. Hoofdlettergebruik en interpunctie heb ik aan mijn eigen smaak aangepast.