Eenvoud is geen kunst | Waarom zen geen goed voornemen is

Inhoud

1. Niet-weten is geen truc
2. Een denken dat geen enkele gedachte doorslikt
3. Eenvoudig worden
4. Boeddhisten zijn revolutionairen
5. Een zenboeddhist heeft altijd wat te doen
6. De balans tussen het Grote Mysterie en het dagelijks leven
7. Zen is geen-truc

1. Niet-weten is geen truc

Trucs zijn op den duur niet vol te houden

Beste Hans,

Jij spreekt voortdurend alles tegen. Meer heeft je zogenaamde niet-weten niet om het lijf. Op mij komt het over als een truc.

Beste Allaart,

Welnee joh.

Allaart: Zie je wel?

Hans: Trucs zijn op den duur niet vol te houden. Dat weet je net zo goed als ik.

Probeer bijvoorbeeld maar eens ‘mindful’ te blijven. Je aandacht op je aandacht te houden, of op je ademhaling. Een eeuwigdurende bodyscan te doen om ontspannen te blijven. Een erectie in stand te houden door louter verbeelding. Vriendelijk te blijven door alleen maar liefdevolle gedachten te denken. Je hoofd leeg te maken door nergens aan te denken.

Misschien dat het je eventjes lukt, maar zodra je aandacht wordt afgeleid ben je gezien.

Allaart: Dat kan ik niet ontkennen.

Hans: Niet-weten hou ik nu al tien jaar vol. Voor mij is dat te doen, want ik hoef het niet te doen.

Wat me nu juist geen doen lijkt, is om het niet meer te doen. Weer net als vroeger heilig in mijn gedachten te geloven, welke dan ook.

Al was het maar de gedachte dat ik niet-weten nu al tien jaar volhoud, dat dit voor mij te doen is omdat ik het niet hoef te doen en dat het voor mij geen doen zou zijn om het niet meer te doen.

Dat zou pas een truc zijn. Een grote truc. Volgens mij zou ik binnen vijf minuten door de mand vallen. Sterker nog, ik zou niet weten waar ik moest beginnen. Denk ik nu eventjes. Maar ja…

2. Een denken dat geen enkele gedachte doorslikt

De weetnietgeest schildert zichzelf met reuzenstreken uit iedere denkbeeldige hoek. Daardoor komt hij nooit vast te zitten. Ook niet in de gedachte dat hij nooit vast komt te zitten. Ook niet in de gedachte van de weetnietgeest.

Allaart: En dit zou geen maniertje zijn?

Hans: Van jou uit gezien kennelijk wel. Van hieruit gezien is het een spontaan zelfontkennend denken dat elke gedachte proeft, maar geen enkele gedachte doorslikt. Dat elke gedachte beproeft. Dat zichzelf het vuur na aan de schenen legt, zonder effectbejag, zonder winstoogmerk en zonder aanzien des persoons. Dat geen vonken vreest en zichzelf niet spaart.

Allaart: Een denken dat geen enkele gedachte doorslikt? Daar geloof ik niks van.

Hans: Nou doe je het zelf ook.

Allaart: Nou doe ik wat zelf ook?

Hans: Een gedachte proeven zonder hem door te slikken. In dit geval de gedachte aan een denken dat geen enkele gedachte doorslikt.

Allaart: Ieder denken zoekt houvast.

Hans: ‘Ieder denken zoekt houvast’ is een voorbeeld van een denken dat houvast zoekt, in dit geval in de gedachte dat ieder denken houvast zoekt.

Mijn denken zoekt geen houvast en biedt geen houvast, niet dat ik weet. Ook niet in de gedachte dat het geen houvast zoekt en geen houvast biedt.

Ook niet in de gedachte dat het geen vonken vreest en zichzelf niet spaart.

Ook niet in de gedachte dat het zijn gedachten het vuur na aan de schenen legt, zonder effectbejag, zonder winstoogmerk en zonder aanzien des persoons.

Ook niet in de gedachte dat er een entiteit bestaat die ‘denken’ heet en een andere entiteit die met ‘mij’ kan worden aangeduid en van dat denken de eigenaar of de denker of de getuige is.

Ook niet in de gedachte dat er géén entiteit bestaat die ‘denken’ heet of geen entiteit die met ‘mij’ kan worden aangeduid, of van dat denken niet de eigenaar of de denker of de getuige is, enzovoort enzovoort.

Allaart: Je schildert jezelf met reuzenstreken in de hoek.

Hans: In welke hoek dan?

Allaart: De hoek van niet-weten.

Hans: Niet-weten is geen-hoek, dat is nou net de grap.

Allaart: Hoe bedoel je?

Hans: Hoekjes vind je in een hoekjesgeest. Hoeveel hoeken heeft een cirkel?

Een weetnietgeest is als een cirkel, een bol, een lege ruimte. Er is niets om te verstoppen en er is niets om het achter te verstoppen.

(lees verder onder de illustratie)

De weetnietgeest schildert zichzelf met reuzenstreken uit iedere denkbeeldige hoek. Daardoor komt hij nooit vast te zitten. Ook niet in de gedachte dat hij nooit vast komt te zitten. Ook niet in de gedachte van de weetnietgeest.

Is dit wat je bedoelt met ‘tegenspreken’ en ‘een truc’?

Allaart: Misschien is het geen truc, maar ik blijf het een raar verhaal vinden. Ik kan me er niet in herkennen.

3. Eenvoudig worden

Mijn denken is zo eenvoudig als wat, maar dat komt eenvoudig doordat ik het allemaal niet meer weet, niet doordat ik zo eenvoudig als wat probeer te zijn

Hans: Waarin kun jij je wel herkennen?

Allaart: Zelf zit ik in de hoek van het zenboeddhisme en het taoïsme. Daarin verwijst niet-weten naar een een onkenbaar en onnoembaar principe voorbij de woorden. Tao, geest, zelf, boeddhanatuur, leegte. Een simpel en deemoedig leven vanuit niet-weten. Dat noem ik zen.

Hans: Zelf zit ik niet langer in een hoek. Dat noem ik zen.

Allaart: In een interview met Erna Heijligers zegt zenleraar Maarten Houtman:

Het is een kunst om echt eenvoudig te worden. Daar moet je je dagelijks in oefenen. Het begint al ‘s ochtends als je wakker wordt, dat je eigenlijk kans moet zien om niks te zijn. Helaas lukt mij dat niet altijd.

En even verderop:

Waar het om gaat is dat je een balans vindt tussen het Grote Mysterie en je dagelijks leven. Vaak is er die aandacht niet waarin dat Andere mee kan spelen. Dat is spijtig, maar zo is het gewoon. Ik zeg ook altijd tegen mijn leerlingen: “Jullie denken misschien dat het bij mij anders is, maar ik ben een gewone sterveling en heel gelukkig als die twee gelijktijdig aanwezig zijn.”

(* Het Verhaal is nog niet uit in De Tao van Zen; Feestschrift bij Maarten’s 90e verjaardag)

Eenvoudig worden, een balans vinden tussen het Mysterie en je dagelijks leven, dat is mijns inziens waar het op aankomt, Hans. En ruiterlijk erkennen dat die aandacht er vaak niet is, waardoor het dagelijks leven steeds weer aan het langste eind trekt. Durf jij dat?

Hans: Mijn aandacht is de mijne niet en gaat gewoon zijn gang. Ook dat is het mysterie.

Allaart: En die eenvoud?

Hans: Mijn denken is zo eenvoudig als wat, maar dat komt eenvoudig doordat ik het allemaal niet meer weet, niet doordat ik zo eenvoudig als wat probeer te zijn.

Allaart: Eenvoud is eenvoud.

Hans: Maar jouw eenvoud is de mijne niet.

Allaart: Wat is dan het verschil?

Hans: Dat eenvoud voor mij geen ideaal is om na te streven en geen maatstaf om mijn spirituele vooruitgang aan af te meten. Ik zie niet wat er mis is met complexiteit, als ik het verschil al eens weet vast te stellen. Zelfs het gewoonste blijkt gewoonlijk bijzonder complex. Een haar, ademhalen, een woord, een aanraking, een virus.

Ik zou ook niet weten waarom je al ‘s ochtends als je wakker wordt […] kans moet zien om niks te zijn. Ingewikkeld gedoe. Iemand die niemand wil zijn? Iets dat niets wil zijn? Dat moet wel mislukken, lijkt mij, en dat doet het dus ook, keer op keer. Kijk maar naar Maarten.

Allaart: Hoe doe jij dat dan?

Hans: Zelf sta ik ‘s ochtends gewoon op. Kan ik iedereen aanraden. Is nog nooit misgegaan.

4. Boeddhisten zijn revolutionairen

Negativiteit maakt deel uit van de dharma.

Allaart: Zo kom je er nooit.

Hans: Ik hoef nergens heen.

Allaart: Zen is een levenslange praktijk.

Hans: Dat heb ik nooit begrepen.

Allaart: Wat niet?

Hans: Waarom zen een levenslange praktijk zou moeten zijn. Krampachtig gedoe. Dat terminale streven naar eenvoud. Dat terminale streven naar spontaniteit. Dat terminale streven naar authenticiteit. Dat terminale streven naar correctheid. Dat terminale streven naar liefdevolle vriendelijkheid. Dat terminale streven naar wat dan ook.

Allaart: Wat een negatieve voorstelling.

Hans: Negativiteit maakt deel uit van de dharma. ‘Leven is lijden’, heet het volgens de eerste Edele Waarheid. Daarmee is de toon gezet. Dat kun je mij niet kwalijk nemen.

Allaart: De eerste Edele Waarheid is er één van vier. De vier Edele Waarheden vormen maar een fractie van de leer.

Hans: Je kan redeneren wat je wilt, boeddhisten zijn nooit tevreden. Van de eerste beginner tot de laatste dalai lama. Ik ken geen enkele uitzondering. Ben jij tevreden?

Allaart: Nee.

Hans: Ken jij een tevreden boeddhist?

Allaart: Nee.

Hans: Daar heb je het al. Boeddhisten zijn utopisten. Revolutionairen. Zelfverbeteraars en wereldverbeteraars. Voertuigen van onvrede. Eeuwige strijders voor de eeuwige vrede. Alles moet anders.

Allaart: Revolutionairen?

Hans: Een ander woord voor bodhisattva’s. Mahayanaboeddhisten willen naar eigen zeggen iedereen bevrijden van alle lijden. Voor minder doen ze het niet.

Ze willen niet alleen zichzelf bevrijden, ze willen alle mensen bevrijden, ook de circa zeven miljard die daar helemaal niet op zitten te wachten. Ze willen ook nog alle dieren bevrijden, gemankeerde zielenpoten met een karmaschuld van heb ik jou daar die in een toekomstig leven mens hopen te worden en eerst na vele levens boeddha.

Allaart: Mahayana, het grote voertuig.

Hans: Alleen is er volgens de dharma helemaal geen geest om te temmen, geen zelf om te bevrijden, geen wezen om te verlossen, en geen wereld om te verbeteren. Alles ontstaat immers afhankelijk van al het andere.

Allaart: Ja, dat is wel een beetje tegenstrijdig.

5. Een zenboeddhist heeft altijd wat te doen

Wie is er bang voor de leegte van een vroegtijdig voltooid leven?

Hans: Dat is nog zacht uitgedrukt. Boeddhisten streven het onmogelijke na en sporen anderen aan het onmogelijke na te streven. Niet alleen in hun engagement, maar ook op hun kussentje. Hoe zou dat niet tot chronische onvrede kunnen lijden?

Allaart: Het onmogelijke?

Hans: Onbeweeglijk zitten met de aandacht eenpuntig op de ademhaling gericht – om na iedere sessie vast te moeten stellen dat het je weer niet gelukt is. Volgende keer beter.

Onoplosbare raadsels oplossen – om bij iedere daisan vast te moeten stellen dat je er weer naast zit. Volgende keer beter.

De Grote Weg gaan zonder enige verwachting – om na iedere oefening vast te moeten stellen dat je nog steeds op satori hoopt. Volgende keer beter.

Helemaal spontaan zijn – om in iedere situatie vast te moeten stellen dat je nog steeds secundair reageert. Volgende keer beter.

Geloften afleggen – om aan het eind van iedere dag vast te moeten stellen dat je ze weer niet volledig hebt nageleefd. Volgende keer beter.

Alles met totale overgave doen – om aan het eind van iedere handeling vast te moeten stellen dat je je kop er weer niet bij had. Volgende keer beter.

Er is altijd een volgende keer, menen ze, het kan altijd beter, geloven ze, en daarom hebben boeddhisten levenslang.

Allaart: Misschien is het ons daar wel om te doen. Uit angst voor de leegte van een voortijdig voltooid leven.

Hans: Waaraan herken je de boeddhist? Aan zijn achtvoudige to-do list.

Allaart: Jij bent niet bang voor de leegte van een voortijdig voltooid leven?

Hans: Ik heb niets meer te vrezen. Mijn leven is al tien jaar voltooid.

6. De balans tussen het Grote Mysterie en het dagelijks leven

Een streven dat hoe dan ook gedoemd lijkt om te mislukken. Want ‘vaak is er die aandacht niet’, geeft Maarten ruiterlijk toe. Zelfs niet na een zenpraktijk van een halve eeuw. En wie kan daarop bogen?

Allaart: Heb jij de balans bereikt tussen het Grote Mysterie en het dagelijks leven waar Maarten Houtman naar verwijst?

Hans: Dat hoef ik niet. Als je het Grote Mysterie zoekt vind je het dagelijks leven en als je het dagelijks leven onderzoekt begrijp je er niks meer van. Dus wat is het verschil?

Allaart: Voor jou is er geen verschil tussen het Grote Mysterie en het dagelijks leven.

Hans: Nee. Daarmee stort het denksysteem in waarbinnen het zogenaamd gewone en het zogenaamde Andere als afzonderlijke entiteiten kunnen verschijnen, uit balans kunnen raken en weer in balans moeten worden gebracht en gehouden.

Allaart: Zonder entiteiten geen balanceeract.

Hans: Dat is pas balans.

Allaart: Bedoel je dat het gewone en het Andere in werkelijkheid leeg zijn?

Hans: Misschien zijn ze reëel, misschien zijn ze illusoir, misschien zijn ze leeg, misschien vormen ze een ondeelbaar geheel of een eenheid of de keerzijden van een munt, misschien zijn het allemaal maar woorden, hoe stel je zoiets vast?

Allaart: Ik heb geen idee.

Hans: Nou, ik ook niet. Vandaar dat ‘die aandacht […] waarin dat Andere mee kan spelen’ op mij een beetje gewild overkomt. Een trucje, zou jij zeggen. Voortkomend uit een twijfelachtig maar gekoesterd onderscheid.

Een trucje dat hoe dan ook gedoemd lijkt om te mislukken. Want ‘vaak is er die aandacht niet’, geeft ook Maarten ruiterlijk toe. Zelfs niet na een zenpraktijk van een halve eeuw. En wie kan daarop bogen?

7. Zen is geen-truc

maar ik heb niets tegen trucs

Allaart: Is zen voor jou een truc?

Hans: Zen is voor mij geen-truc.

Allaart: Heb jij iets tegen trucs?

Hans: Ik heb niets tegen trucs. Dat zou het volgende ideaal zijn.

Allaart: Heb jij iets tegen idealen?

Hans: Ik heb niets tegen idealen. Dat zou het volgende ideaal zijn.

Ik heb ook niets tegen mensen die hun hele leven naar eenvoud, balans, onbeweeglijkheid, spontaniteit, volmaaktheid, aandachtigheid of overgave streven, of proberen niks te zijn, of wat dan ook.

Allaart: Van jou mogen ze.

Hans: Ik wens ze veel succes. Ook in hun volgende levens.

Allaart: En jij?

Hans: Ik weet alleen maar niet.

Allaart: En dat kan je iedereen aanraden.

Hans: Ik kan niemand iets aan- of afraden. Dit ook niet. In tegenstelling tot Houtman snap ik er geen hout van.

Allaart: Wou jij de nestor van de Nederlandse zenbeweging naar de kroon steken?

Hans: Dat ik voor eeuwig in Zijn Schaduw mag staan.

Allaart: Als iemand die wél permanent in agnose* verkeert en er nooit eens uitvalt, bedoel ik.

Hans: Ik verkeer nergens in. Vandaar dat ik er nooit eens uitval. Snappie?

Allaart: Nee.

Hans: Eenvoudiger kan ik het niet maken.

Allaart: Toch bedankt.

Hans: Volgende keer beter.

* agnose (a-gnose): niet-weten