‘Alle witte mensen zijn racistisch’, zegt zenlerares Angel Kyodo Williams uitdagend. Er gaat een golf van ongemak door het publiek. Het is een doordeweekse avond in buurthuis Holendrecht in Amsterdam Zuidoost. Williams is overgekomen uit de VS om onder andere over haar nieuwste boek ‘Radical Dharma: Talking Race, Love and Liberation’ te vertellen.

Dit boek is ontstaan in de geest van de beweging Black Lives Matter: zij en twee andere zwarte auteurs, ook boeddhisten, vertellen n.a.v. de politiemoorden op zwarten over hun ervaring met zwart zijn in de VS en de boeddhistische oefening. Het bespreekbaar maken van racisme is waar het Williams om gaat. De pijn benoemen en erbij kunnen zijn; bearing witness, getuige zijn, in de woorden van Bernie Glassman (leraar van Williams). De eerste stap naar genezing.

‘Wees eens eerlijk’, nodigt Williams de zaal uit, ‘wil je misschien je hand opsteken als je er moeite mee had toen ik zei dat alle witte mensen racistisch zijn?’ Een paar weifelende handen komen omhoog. Williams knikt bemoedigend: ‘Dit zegt op zich al iets, toch? Ik bedoelde niet te zeggen dat je slecht bent of opzettelijk racistisch’ legt zij uit, ‘maar begrijp me goed, we zwemmen allemaal in dezelfde zee.’ We zijn opgevoed in en doordrongen van een racistisch wereldbeeld. Doordrongen van het idee van witte superioriteit: wit is altijd het beste, zwart is toch minder. Zolang we niet expliciet antiracist zijn, houden we dit systeem in stand, legt Williams uit. Wel comfortabel wanneer je aan de kant van de overheerser zit.

Verschillende zwarte en witte deelnemers staan deze avond op om hun ervaringen te vertellen, de achterstand van zwarte mensen in Nederland wordt uit de doeken gedaan: zoveel zelfmoorden onder zwarte jongeren, hoge werkloosheid, een slechter toekomstperspectief, enzovoorts. De benadeling is ook in Nederland niet te ontkennen.

Gaandeweg komt er toch meer lucht in de zaal: de pijn mag worden uitgesproken, vooroordelen die al generaties bij wit en zwart bestaan, worden benoemd maar niet verdedigd! Er ontstaat langzaam aan een gemeenschappelijke ruimte waarin de pijn gezien wordt, terwijl duidelijk is dat men elkaar het liefst wil begrijpen en respecteren. Zo ontstaat er inderdaad een gevoel van genezing en openheid.

Angel Kyodo Williams gaat de confrontatie niet uit de weg, integendeel, zij zoekt die bewust op. Het ongemak en de vooroordelen aan beide zijden bespreekbaar maken vindt zij essentieel om tot heelheid te komen. ‘Het belangrijkste is in dialoog te gaan’, stelt zij, ‘te vaak wordt het probleem onder het tapijt geveegd.’ Witte mensen willen de pijn van zwarte mensen liever niet zien, want ze willen geen schuld dragen. Het is veiliger om je in je bevoorrechte positie op te sluiten en het probleem te ontkennen. Ook zwarte mensen zwijgen vaak om pijnlijke discussies te voorkomen, ze besparen de witte het ongemak. Dat is jammer, zegt Williams nadrukkelijk. Genezing is voor beide partijen noodzakelijk. Racisme is in de eerste plaats het probleem van de witten, deze onzuiverheid begint bij hen. Racisme kan heel subtiel of impliciet zijn, het betekent niet per se dat je hardop roept dat alle zwarten slecht zijn. Telkens wanneer de ‘ander’ die zich anders gedraagt dan de heersende cultuur wordt vermeden, belachelijk gemaakt of niet voor vol aangezien, dan is er sprake van racisme. Dit maakt het structureel niet makkelijk voor zwarte mensen om een volwaardige rol in de maatschappij te krijgen.

Reverend Angel (zoals zij als zenpriester ook genoemd wordt) deed vorige maand verschillende boeddhistische centra aan als Jewel Heart, Shambhala, de Noorder Poort en Zen River. Overal haar gehoor aansporend tot zowel introspectie als sociale actie. Zelf kwam Williams als jongere in aanraking met de dharma door het boek ‘Zen mind, beginners’ mind’ van Shunryu Suzuki, dat ze bij toeval in een boekhandel ontdekte. Er was een onmiddellijke, diepe herkenning: ‘Dit boek sprak mijn taal!’

Ze begaf zich vervolgens als enige kleurling naar de New Yorkse Village Zendo om zazen te beoefenen. Na een paar weken kreeg ze de taak de makugyo (houten slaginstrument) te slaan. Glimlachend herinnert Williams zich: ‘Ik had het er niet makkelijk mee, ik was ervan overtuigd dat ze mij die opdracht gaven omdat ik zwart was: ‘zwarten kunnen goed ritme houden’. Wekenlang zat het me dwars.’ Totdat er weer een nieuweling kwam die het van haar over moest nemen, dit bleek gewoon wat nieuwkomers altijd gevraagd werd! Ditmaal was haar wantrouwen onterecht.

Zo geïnspireerd was Williams door zen, dat ze haar nieuwe inzichten met haar eigen gemeenschap wilde delen- ‘je hoopt natuurlijk, dat je het lijden van je eigen mensen kan verminderen als je zelf iets ontdekt hebt’. Maar Williams merkte dat mensen in de zwarte gemeenschap niet klaar waren voor de dharma zoals die gepresenteerd werd. Het kwam niet over.

Tenslotte besloot ze zelf een boek met de basale leer van de Boeddha te schrijven. Het werd het boek ‘Being BlackZen and the Art of Living with Fearlessness and Grace’ dat eengroot publiek bleek aan te spreken. ‘Ik wilde geld verdienen om verder zen te kunnen studeren, en dit leek een goed idee.’ Het boek bewees zichzelf als een toegankelijke en herkenbare introductie in het boeddhisme. Doorspekt van voorbeelden uit haar eigen ervaring, legt het uit hoe de dharma ons leiden kan. Hiermee bleek het ook een zwart publiek aan te spreken.

‘Naïef genoeg ging ik ervan uit dat sangha’s vanuit hun overtuiging zwarte mensen zouden verwelkomen, maar het omgekeerde bleek waar. Zwarte mensen kwamen in de diverse sangha’s dezelfde problemen tegen als overal. Basale openheid en welwillendheid waren niet voldoende.’

‘De bestaande samenleving overheerst in de sangha’s, als de leer van de Boeddha niet in ruime zin wordt opgevat; dit gebeurt makkelijk wanneer het onderricht aan de bestaande samenleving wordt aangepast, in plaats van omgekeerd, door de lens van de leer naar de samenleving te kijken. Het verbaasde Williams: ‘Ik zelf werd door de dharma opener jegens mensen die ik eerder genegeerd had. Maar voor de sangha’s werkte dat blijkbaar niet zo.’ Daarom besloot Williams zich op activistengroeperingen te richten die zich wel bezig hielden met hoe mensen leed veroorzaken voor anderen en schade toebrengen aan de aarde. Het leek haar een goed idee om hun de dharma te brengen.

Geïnspireerd door psychiater M. Scott Peck (auteur van ‘A Road Less Traveled’), begreep Williams hoe belangrijk het was om bíj het lijden te kunnen zijn en problemen aan te kaarten om daarmee spiritueel verder te kunnen groeien. ‘Als we onze ijskast niet schoonmaken, kunnen de vergeten restjes tot een bron van ziektekiemen worden. Is het niet beter ze gewoon op te ruimen zodra ze beginnen te ruiken?’ Met andere woorden, als we het lijden dat aanwezig is onder ogen durven zien, maken we een begin met het heelmaken van de samenleving voordat het verder escaleert.

Williams: ‘Daarom spreek ik van ‘radicale dharma’: wanneer we de dharma betreden, moeten we compleet naar onszelf kijken, inclusief alle dingen die we hebben verwaarloosd. En zo de wereld radicaal beginnen te veranderen.’ Toch meent Williams dat activisme en dharma niet één ding kunnen worden; ze kunnen wel met elkaar communiceren. Beiden beogen immers het lijden te beëindigen en vooral de dharma kan ons terugbrengen naar onze ware plaats van liefde en vrijheid.

Links: www.angelkyodowilliams.org en www.radicaldharma.org