Jules – Doden en martelen in oorlogstijd

In het Boeddhistisch Dagblad van 23 februari 2025 schrijft Dharmapelgrim: “Het moge duidelijk zijn dat ik weinig op heb met goedbedoeld gezwets over het absoluut niet mogen aanwenden van geweld waar iemand dood door kan gaan.”

De context van zijn grotendeels in vraagvorm gestelde bijdrage maakt duidelijk dat hij een oorlogssituatie in gedachten heeft. Bij verdediging tegen een aanvalsoorlog kan hij onder bepaalde omstandigheden dodelijk geweld tegen de agressor billijken.

Hij schrijft: “Laat ik het concreet maken: jij kunt door één persoon te doden voorkomen dat die ene persoon tien andere doodt. Of zelf[s] honderd. Of nog meer… Je doet het niet omdat je niet mag doden. Ok. Ben jij dan niet indirect de doder van die tien anderen? Van die honderd? Of van die ‘nog meer’?”

Het is te loven dat Dharmapelgrim de discussie aangaat in een tijd waarin voor het eerst sinds tachtig jaar de dreiging van oorlog in ons deel van Europa weer in de lucht hangt, maar zonder een toetsingskader begeeft Dharmapelgrim zich op een hellend vlak. Dat is een vaststelling, geen verwijt.

Behoudens proportioneel geweld bij persoonlijke zelfverdediging komt het geweldsmonopolie aan de overheid toe. Bij een verdedigingsoorlog heeft deze een krijgsmacht tot haar beschikking, die in onderhorigheid aan het bevoegd gezag en de wetten (inclusief het internationale recht) zoveel geweld mag gebruiken als in een gegeven situatie gerechtvaardigd is. Zo ongeveer kun je een toetsingskader losjes formuleren.

Je hoeft maar één woordje te veranderen in de tekst van Dharmapelgrim en een ander dilemma doemt op: “Jij kunt door één persoon te martelen voorkomen dat die ene persoon tien andere doodt. Of zelf[s] honderd. Of nog meer… Je doet het niet omdat je niet mag martelen. Ok. Ben jij dan niet indirect de doder van die tien anderen? Van die honderd? Of van die ‘nog meer’?”

In een toetsingskader zoals hiervóór geformuleerd is martelen bij ondervragingen van krijgsgevangenen niet toegestaan. Het is verboden in het internationale recht. Sluit dit uit dat in een enkel, individueel geval het toch gebeurt? Nee, maar het stelt je bloot aan strafvervolging wegens het plegen van een oorlogsmisdrijf. Het belang van een toetsingskader is dat het geïnternaliseerd is bij alle leden van de krijgsmacht en deel uitmaakt van alle besluitvormingsprocessen. Uitglijrisico’s blijven bestaan, zeker in het dynamische verloop van een oorlog met alle bijkomende chaos en onvoorziene situaties. Maar een helder toetsingskader begrenst zulke risico’s.

Op Dharmapelgrims vragen kan ik zeggen dat ik in mijn periode als reserve-officier bij de krijgsmacht (1988-2006) bereid was bij verdediging van vrede en veiligheid zo nodig te doden. Bij martelen echter zou niet alleen het toetsingskader, maar ook mijn persoonlijke ethische grens in het geding zijn gekomen. Een dienstopdracht tot martelen is onrechtmatig en kan dus zonder vrees voor mogelijke gevolgen worden geweigerd. Persoonlijk had ik in het aangezicht van de medemens in de vijand zo’n opdracht ook niet kunnen geven of uitvoeren.

Het systematisch martelen van verdachte Al Qaida-strijders in geheime gevangenissen van de Amerikaanse inlichtingendienst CIA gedurende een aantal jaren na 9/11, heeft mij altijd met walging vervuld. Al moet je het de Amerikaanse democratie nageven dat het een (deels geredigeerde) samenvatting van een rapport van een onderzoekscommissie van de Senaat over deze martelpraktijken aan de openbaarheid heeft prijsgegeven. Dat is meer dan je over de landen van de Europese Unie kunt zeggen.

Er waren namelijk ook geheime martelgevangenissen van de CIA in Litouwen, Polen en Roemenië. Europese vliegvelden werden gebruikt voor de aan- en afvoer van gevangenen, inclusief de doorlevering aan derde landen, berucht om hun mensenrechtenschendingen. De logistiek werd door CIA-medewerkers, opererend onder een diplomatieke dekmantel, geregeld vanuit het Amerikaanse consulaat in Frankfurt. Alleen dankzij mensenrechtenrapporteurs van het Europese Parlement en andere internationale organisaties, en taai werk van onderzoeksjournalisten, kennen wij de oncomfortabele waarheid over de medeplichtigheid van Europese regeringen.

Het is wrang dat het allemaal mede gebeurde omdat de VS na 9/11 als enige ooit de gezamenlijke bijstandsclausule van het NAVO-verdrag heeft ingeroepen, en des te wranger nu de nieuwe autocraat in Washington gemene zaak lijkt te maken met de oude dictator in Moskou. Het geeft voedsel aan de vraag uit het Romeinse gezegde (afkomstig uit het werk van dichter Juvenalis): Wie bewaakt de bewakers zelf? Maar zonder toetsingskader sta je in alle gevallen op achterstand. Mét heb je een middel dat het gedrag van jouw verdedigers kan reguleren. Er zullen fouten gemaakt worden, die achteraf getoetst kunnen worden, door de rechter of door middel van een parlementaire enquête. Van eerlijk in de spiegel durven kijken kan ook een zelfreinigende werking uitgaan.

Dit zouden boeddhisten horen te weten. Waarom anders zou er boeddhisme bestaan als mensen geen fouten maakten? Als je de monastieke normen van de dharma maximaal probeert toe te passen in de dagelijkse werkelijkheid, dan streef je je doel algauw voorbij en eindig je met een utopische verwachtingshorizon. Dan liever het pragmatisme van Dharmapelgrim, dat ruimte laat voor handelen naar bevind van zaken in de wereld.

Vrede en veiligheid zijn een kostbaar, maar ook kwetsbaar goed. In Europa hebben wij het vermogen verwaarloosd onszelf te beveiligen na zo lang onder de bescherming van de grote broer Amerika te hebben geleefd. Maar het kwartje is bij de Europese regeringsleiders gevallen. Er wordt koortsachtig overlegd over de mogelijkheid om onze achterstand in te lopen, tot en met een uitbreiding van de nucleaire capaciteiten van Frankrijk en Groot-Brittannië tot een atoomschild voor Europa. Onder hoge druk wordt alles vloeibaar. Mocht de VS Europa daadwerkelijk geheel aan zichzelf overlaten, dan is er een nieuw machtsevenwicht nodig, om niet bloot te staan aan chantage van de dictator in Moskou en andere autocratische krachten in de wereld.